We bevinden ons in een abstract landschap vol vrolijk gekleurde elementen. Een paar roze rotsachtige formaties, iets wat lijkt op een met gras bekleed hutje, een wit-blauw gestreepte koker en daarboven de gele vlek van de zon, uitgelopen als een eierdooier.

Het hutje komt het eerst in beweging: het trilt en schudt, verplaatst zich over de bühne, tolt om zijn as. Het beweegt zich horizontaal, terwijl de blauw-wit gestreepte figuur een tel later de hoogte ingroeit, richting hemel. Uit deze twee zo verschillende vormen zullen twee heel verschillende dansers worden geboren (Sander Deckx en Miguel Do Vale), de voeten eerst.

Eens deze nieuwgeborenen zich van hun cocon hebben ontdaan, bevinden ze zich neus aan neus, op handen en voeten. Dat mondt uit in een eerste fysieke verkenning, waarbij de lichamen dicht bij de grond blijven. De performers beproeven elkaar in draagkracht en stevigheid, ze rollen en kruipen, maar de sfeer is niet competitief, eerder onbevangen nieuwsgierig. Tot op het moment dat Do Vale Deckx bij de benen grijpt en hem in het rond laat zwieren. De blik in de ogen van Deckx (angst is het niet, wel een bijzondere alertheid) vertelt me wat ik al langer had moeten zien, maar nog niet had opgemerkt. De kinderen zijn slimmer, sneller van begrip. “Die kan niet stappen,” klinkt het fluisterend in de zitjes naast me. Pas na die eerste twintig minuten, nadat hij als danser is geïntroduceerd, wordt de rolstoel van Deckx zichtbaar.

Verandert dat iets? Ja en neen. In de wereld zoals die op de bühne wordt opgeroepen lijkt de stoel weinig nadruk te krijgen. Vlak voor de rolstoel zichtbaar werd gingen de dansers nog aan de slag met de roze rotsjes (die op wieltjes blijken te staan) en werden ze rijdende lichamen – allebei. Rotsjes of rolstoelen: het zijn maar hulpmiddelen om tot dans of spel te komen, een beetje zoals een jongleur zich bedient van kegels of ballen. Toch?

Ik denk aan de Schotse danser en choreograaf Claire Cunningham, die het afgelopen najaar te zien was bij NTGent met de indrukwekkende lecture performance 4 Legs Good. Cunningham, die zich identificeert als disabled, vertelde (en toonde) hoe ze een danspraktijk ontwikkelde op maat van haar krukken, die haar al sinds haar jeugd vergezellen. Ze sprak over haar crutches als over lichaamsdelen waarvan ze de draagkracht en de buigzaamheid leerde inzetten, zoals dansers dat doen met hun ledematen. Haar krukken vormen een specificiteit die ze beschouwt als een unieke eigenschap, niet alleen in de danswereld, maar ook in het leven. Wie op krukken loopt, kent het aardoppervlak beter dan wie dan ook. Een reeks foto’s van krukafdrukken op een verschillende ondergrond illustreren wat voor moois er zo allemaal te ontdekken valt als je perspectief (noodgedwongen) naar beneden is gericht.

In dat ‘noodgedwongen’ zit natuurlijk de crux, de reden waarom het antwoord op de vraag ‘Verandert er iets?’ niet eenduidig is. Want de wereld op de bühne is niet dezelfde als die ernaast. Van zodra we de rolstoel zien identificeren wij onmiddellijk Deckx’ lichaam als disabled (waar Cunningham die identificatie uitdrukkelijk zelf opeist). Tegen die ongewenste maar moeilijk te reframen categorisatie geeft Bosman vol gas. Nu Deckx in zijn rolstoel zit ontwikkelt zich een klassiek dansspel van imitatie, krachtmeting, vertrouwen, het dragen en opvangen van elkaar. De stoel wordt daarbij ingezet als een onderdeel van de specificiteit van Deckx’ lichaam, niet als een obstakel. Meer nog: bij momenten is de rolstoel een troef, wanneer Deckx en Do Vale samen één rondrijdend lichaam worden dat veel meer blijkt te kunnen dan een lichaam zonder deze ‘prothese’. De stoel creëert een soort superlichaam, zeg maar.

Maar ook deze romantische representatie – die van het ‘niet-verschil’ of zelfs de ‘troef’- is natuurlijk niet ongevaarlijk. Sander Deckx jongleert niet, hij kan zijn rolstoel niet zomaar parkeren zoals je kegels of ballen weglegt. Net zo min kan Claire Cunningham beslissen om het vandaag dan maar eens zonder krukken te doen. De specificiteit van hun lichamen is buiten de bühne geen onschuldig spel, zoals dat op de bühne wel kan zijn. In, en door de ogen van een abled publiek (en een grotendeels abled samenleving) is het lichaam van Deckx niet de norm. Het verschil (tussen de maatschappelijke perceptie van abled en disabled bodies) ontkennen of proberen wegspelen (door de toneelrealiteit voor de maatschappelijke realiteit te nemen) dreigt contraproductief te werken.

De wereld is geen schouwtoneel vol gladgestreken verschillen.

Het speelt immers in de kaart van een neoliberale gedachte over de verantwoordelijkheid van het individu bij zijn zelfontwikkeling. Zie toch eens! Zie eens wat een harmonieus samenspel zich ontwikkelt tussen Deckx en Do Vale! Zie eens wat een krachtige, zelfverzekerde persoonlijkheid Claire Cunningham is geworden! Waar een wil is is een weg, het leven is aan de doorzetters, elke tegenslag is ook een kans, tadadi tadada. Door een overmatige focus op ‘succesverhalen’ (binnen of buiten de fictie) van performers met niet-normatieve lichamen lijkt het overwinnen van hun disability verheven tot de nieuwe norm. Terwijl… wat moest er alweer overwonnen worden? De ‘zwakte’ of de ‘afwijking’ van de individuen, of de weerstand van de samenleving die de normen bepaalt?

Dat Bosman zich bewust is van deze valkuil (of er anders toch intuïtief mooi omheen zeilt), blijkt uit het vervolg van ON-. Bosman had het immers makkelijk kunnen laten bij het zoete plaatje van twee dansers die hun verschillen oplossen en samen een harmonieuze toekomst tegemoet rollen. Stichtende boodschap voor de zesplussers – die daarmee meteen ingelepeld krijgen dat er maar beter geen verschil is. Maar zo loopt het niet in ON-. Er ontstaat een conflict, een krachtmeting waarbij dit keer wel agressie zit, waaruit woede spreekt. Deckx is boos, en gelijk heeft hij. Er is veel om boos over te zijn. Het duwen en trekken wordt gewelddadig. De wereld is geen schouwtoneel vol gladgestreken verschillen. En wanneer even later Do Vales eigen benen hem niet langer willen dragen, gaat Bosman nog een stap verder: ze zet onze verlangens naar normatieve rust (zij moeten niet boos worden, zij moeten zich aanpassen aan ons) helemaal op zijn kop. Wat als we de richting van die verlangens nu eens keerden, en de norm verlegden – in plaats van mensen naar de norm te willen brengen?

Op het afgelopen KFDA deed het Australische Back to Back Theatre daarover een interessant gedachte-experiment: in The Shadow Whose Prey the Hunter Becomes spiegelde een cast van mensen met een mentale beperking ons een wereld voor waarin, door de opkomst van AI en superslimme technologieën, zowat alle abled bodies ‘ontoereikend’ werden, niet aangepast aan de intelligentie-norm van de machines. Prachtig was hoe de performers zich vervolgens niet verheugden in ‘ons’ ongeluk, maar genereus aanboden onze leermeester te zijn, in een voor hen maar al te gekende wereld waarin ons lichaam niet langer voldoet en we worden gediscrimineerd – allemaal.

Zo gaat het ook in ON-. Do Vale zwalpt verschrikt in het rond, zijn benen gehoorzamen hem niet langer, hij valt en slaat gefrustreerd op zijn onwillige ledematen. Opnieuw wordt, in de toneelrealiteit, het verschil opgeheven – dit keer in de andere richting. Het is niet langer Deckx’ lichaam dat zoals in het eerste deel van de voorstelling wordt geframed als abled of zelfs meer dan dat, maar Do Vales lichaam dat in zijn kwetsbaarheid wordt getoond, zijn ability verliest. Deckx zit erbij en kijkt ernaar. Niet met de grijnslach van de rancune op zijn gezicht, maar met een blik vol mededogen. Die blik, die de ander subjectiveert voorbij zijn verschil, zonder dat verschil te ontkennen, is de essentie van wat we kunnen leren uit ON-.