KLAAS TINDEMANS

Klaas is Doctor in de Rechten en werkt als dramaturg. Hij is deel van de Grote Redactie van Etcetera.

Meest belangwekkende voorstelling?
Under the influence, Colette Goossens en Stan Martens – ontzettend spannende traagheid en intense droefenis.

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
Wildgroei, Valentina Tóth – Valentina ontploft gewoon op scène, en de hele zaal (ook een cynicus als ik) ontploft mee. En op het einde zijn we min of meer hersteld/genezen.

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
Colette Goossens in Under the influence – Colette Goossens is zo’n gevoelige speelster, alleen niet in Rest & Relaxation, helaas.

Meest originele scenografie?
Alles van Stef Stessel, telkens weer, dit jaar met name Herfstsonate (Euridike De Beul, Scarlet Tummers & Carly Wijs) – geen motivering nodig, denk ik.

Beste theatertekst?
Primo Volo van Armin Mola, Alia Rifai & Willem Deschryver – spitse dialogen, relevante thema’s, heerlijk slordige dramaturgie.

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Marah Haj Hussein, in De Perzen. Triomf van empathie (Chokri Ben Chikha, NTGent & Action Zoo Humain) en vooral in haar eigen Language: no broblem – Marah is al wel een tijdje bezig, maar ik zag haar nu pas voor het eerst bezig, zo energiek, zo veelzijdig, zo intelligent… En ook nog: Kiana Porte in What the butler saw (Ineke Nijssen en Theater Malpertuis) en Manon Vandeperre in Fischer & Zonen (locatieproject van RITCS, Master spel). Niet echt ontdekkingen, want ik zag ze al een paar jaar zo goed bezig op school.

Meest aanstekelijke ensemble?
What the butler saw van Ineke Nijssen bij Malpertuis – ‘intergenerationeel’ is de term, en dat werkte hier fantastisch, ondanks het wraakroepende seksisme van Joe Orten. Bij Rustoord van Martha Balthazar Jana De Kockere, Barbara T’Jonck & Mats Vandroogenbroeck mét Mieke Verdin en Mark Verstraete werkt dat ook goed, op een totaal andere manier, en veel relevanter natuurlijk. Ook nog een derde: het samenraapsel van Camping Sunset in The Cruiseable, zo chaotisch en over the top, dat het wel met opzet lijkt, en zeer plezierig-brutaal.

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
Fledermaus Forever van Tom Goossens, erg interessant concept, erg fijn spel en zang, maar totaal irrelevant: het libretto is een voorspelbare deurenkomedie, de muziek van Johan Strauss is helemaal versuikerd, en de geïnjecteerde genderfluïditeit is niet meer dan queerwashing. Zoveel talent verspild aan zaken die er helemaal niet toe doen. Dan nog liever gewoon Sachertorte.

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
Ombra van Alain Platel – op enkele krachtige momenten na, naar het einde toe, was het vooral zweverig, oppervlakkig, mooi om mooi te zijn, agressief om agressief te zijn, maar het geheel pakte niet.

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
Under the influence (Stan Martens & Colette Goossens) mocht wel op grotere podia staan (en verdiende veel meer publiek).

Award voor beste podiumpresence?
Valentina Tóth, zonder discussie.

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
Zo ongeveer alle beelden van Up Your Ass van Lieselot Siddiki en Nona Demey Gallagher. 

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
Ik blijf zeer kwaad over de verwijdering van de foto’s van Mous Lamrabat uit de trappenhal van de Arenbergschouwburg, al is dat al anderhalf jaar geleden. En verder: het uitdoofscenario van het hoogst nuttige ‘Eigen kweek’-programma voor jonge makers in de CCs. 

Meest opvallende trend?
Ik geloof niet in trends.

Theatergebeurtenis van het jaar?
Een minister van cultuur die zeer veel theater gezien heeft (en hopelijk blijft zien) en daarover ook een duidelijke mening heeft, dat weet ik. Of dat politiek iets betekent, is een andere zaak.

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop van een voorstelling?
Het buitenbalkon van de KVS Bol, als het weer het toelaat. Om te drinken en te roken. De snelle hap eet ik op de metro, of in de auto.

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
Gisteren gezien, maar heel straf: de tentoonstelling Anti-Fashion van Cindy Sherman in het FOMU, Antwerpen. Vooral haar vroege werk.

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Ik laat het op mij afkomen.

LIV LAVEYNE

Liv is artistiek coördinator bij De Grote Post en is deel van de Grote Redactie van Etcetera.

Meest belangwekkende voorstelling?
We are all alone in this together (Frascati Producties/Kim Karssen). Een voorstelling die begint met twee clowns in een absurde datingsituatie en uitmondt in een messcherpe dissectie over het subtiel verschuivende grensoverschrijdend gedrag in de podiumkunsten. Een uppercut van formaat wanneer Kim Karssen met haar bebloede zakdoekje voor het publiek staat.

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
De pijnlijke lach: hoe scherpzinnig Jeroen Leenders de machtsmechanismen -en denkpatronen fileert in zijn eenmalige eindejaarsconference Van de partij. De luide lach: hoe Amelie Albrecht naar verschuivende man-vrouw patronen kijkt in Goe bezig. De vreemde lach: de stervende friet in de jeugdvoorstelling BAS van BOG.

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
A Case for the Existence of God van Erik Whien (Theater Rotterdam). Eenvoudig klassiek spelerstoneel over hoe het leven nooit loopt zoals het zou moeten lopen en hoe twee mannen op dat besef een wankele vriendschap bouwen. Met een prachtige spelende Bram Suijker en Emmanuel Ohene Boafo. Geen tranen van ontroering maar kwaadheid: het geldgewin in de zorgsector waarbij bejaarden en zorgpersoneel de dupe worden, werd in Rustoord (KVS) ongenadig blootgelegd tijdens de ‘pannenkoekenanekdote’.

Mooiste geluidsontwerp?
De beats van Joost Maaskant blijven toch top. Al jaren de rechterhand bij de muziektheater performances van Naomi Velissariou levert hij nu ook voor PUPPY/POPPY van Bronks/Jef Van Gestel weer een geluidstapijt met stekels en een hartenklop die richting onderbuik gaat.

Meest geslaagde kostuumontwerp?
De door traditionele clownkostuums geïnspireerde outfits van Aline Breucker bij Clowns college in De Groote Stooringe in Roeselare.

Meest originele scenografie?
De over the top grootsheid, een soort Olympus met Luanda Casella op haar troon, in Elektra unbound van NTGent. Het subversieve perspectief in We are all alone in this together. Het gewaagde PUPPY/POPPY dat SM-beeldtaal tot fris kindertheater maakt.

Beste theatertekst?
Ensor est un fou/Ensor is zot van Dries Vanhegen: muzikale beat poetry waar met woorden het leven van Ensor wordt geschilderd.

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Uit Nederland: Performance-artiest Gerben Vaillant met zijn On almost every page: wat een eigen stem nu al, wat een lef in groots durven denken in beelden en tegelijk heel treffend de eenzaamheid tot het persoonlijk te maken! Danseres Courtney May Robertson die met haar debuut Hunter poppenspel en hekserij met een energieke duistere bewegingstaal verweeft tot een goth ritueel.

In Vlaanderen: de ganse afstudeerlichting van KASK 2024 was toch echt wel een grand cru: Bavo Buys, Fiene Zasada, Joshua Smits, Malique Fye, Maria Zandvliet, Sophie Anna Veelenturf… .

In circus: Laura Murphy is een oprechte performer met een heerlijke hoek af die in A spectacle of Herself laveert tussen clownerie, koord en stand-up.

In cabaret/comedy: Valentina Tóth die een frisse wind doet waaien in het toch wat kale cabaretland in Vlaanderen. Haar debuut Wildbloei is niet alleen inhoudelijk hyperrelevant maar ook nog eens muzikaal superstraf.

Meest aanstekelijke ensemble?
Theater: Ivana Noa, Flor Van Severen, Jolente De Keersmaker en Robby Cleiren in Revolutionary road, twee spelersgeneraties in een stuk over de onvermijdelijke teloorgang van dromen.

Circus: Margot Jansens van Detail Company brengt met Tickled Pink een ode aan het mooie harde samenwerken dat circus is. Samen met circusartiesten Felix Zech, Hendrik Van Maele, Josse De Broeck, Petra Steindl, Maria Madeira en Manon Verplancke.

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
Repertorio N.3 van Davi Pontes en Wallace Ferreira. Ik ben wel wat naakt en zwiepende piemels gewoon maar deze voorstelling liet me toch twijfelen over mijn consent als ‘toeschouwer’. Of is een ticket kopen per definitie je toestemming geven?

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
UBERmens van NTGent & Victoria Deluxe. Het thema, de Uberkoerier als toonbeeld van de moderne slavernij, had de potentie om een haarscherp maatschappijportret te worden.

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
Linkse gaatjes van Sophie Anna Veelenturf: docufictie theater waarin het gepolariseerd links-rechts politiek denken gekoppeld wordt aan dating. Gelukkig krijgt de voorstelling nu een tweede leven onder de vleugels van Berlin.

Award voor beste podiumpresence?
Dries Vanhegen in Ensor est un fou, Kim Karssen en Elias De Bruyne in We are all alone in this together, Ntando Cele in SPAfrica.

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
Een spaghettivretende Stan Martens en Colette Goossens liggend met ‘helende’ stenen op haar rug in Under the influence (ism Laurens Aneca). Zelden zo een verwrongen liefdesrelatie zo to the point in beeld gebracht gezien.

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
De oververzadiging aan producties die gemaakt worden en nu al gedoemd zijn veel te weinig ondersteund te worden en te (kunnen) spelen. Elk jaar neemt het aantal producties toe, en zowel aan makers als afnemerskant klinkt geweeklaag. Bij gebrek aan beleid, is er ook geen visie rond duurzaam produceren in het podiumkunstenveld. Kunnen we geen drieslagstelsel voor een gezond ecosysteem invoeren: 1 jaar zaaien (creëren), 1 jaar oogsten (spelen) en 1 jaar braak (reflecteren)?

Meest opvallende trend?
De herwaardering voor gordijnen op toneel. Werd de trend ingezet vorig jaar met Opening Night van DE HOE dan was in 2024 het gordijn terug alomtegenwoordig: in Aan de start van de brug van Werktoneel, Revolutionary Road van STAN/De Roovers, The Dan Daw Show, DE van Theater Artemis, On almost every page van Gerben Vaillant, BOBBY H̶e̶r̶e̶ f̶o̶r̶ y̶o̶u̶  van Romy Louise Lauwers & Peter Seynaeve….

De nieuwe preutsheid die het jeugdtheater bedreigt: de commentaren van vooral leerkrachten op wat (niet) door de beugel kan in Diarree is mijn lievelingskleur van Artemis/Julian Hetzel, Oh deer of PUPPY/POPPY van Bronks. 

De tendens tot anti-spektakel en het belang van het collectieve gebaar in het circus.

Theatergebeurtenis van het jaar?
De totaal absurde en afwijkende beslissingen van de verschillende subsidiërende overheden in Nederland waarvan ook enkele straffe midcareer makers/gezelschappen de dupe werden zoals BOG, Wunderbaum, De Warme Winkel…

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
De gemberthee van het Cultuurcafé van De Grote Post blijft de beste.

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
Om niet weg te kijken ook al zou je het willen: de schilderijen van Miriam Cahn. Om in te verpozen en niet meer terug te willen: de landschappen van Peter Doig.

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
In het algemeen: wat minder zachtheid en wat meer poer in het gat van de podiumkunsten.

In het bijzonder: het intergenerationeel spelen (zoals in Rustoord, Herfstsonate en Revolutionary Road)  zorgde voor een bijzondere dynamiek. Dus graag meer van dat!

ELIE AGNIEL

Elie recenseert voor Etcetera.

Meest belangwekkende voorstelling?
Rustoord van Martha Balthazar, Jana De Kockere, Barbara T’Jonck en Mats Vandroogenbroeck én La Vie Secrète des Vieux van Mohamed El Khatib. En waarom blijven we zo passief?

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
La vie secrète des vieux van Mohamed El Khatib. 

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
Il Cimento dell’Armonia e dell’Inventione van Anne Teresa De Keersmaeker/Rosas.

Mooiste geluidsontwerp?
Het uit elkaar vallend Signal To Noise van Forced Entertainment.

Meest geslaagde kostuumontwerp?
Glitch Witch van Meg Stuart. Ook meest geslaagde voorstelling van het najaar. 

Meest originele scenografie?
Up Your Ass van Lieselot Siddiki & Nona Demey Gallagher. Stellingen zijn misschien ook wel valsspelen voor een architect. 

Beste theatertekst?
De Weiblicher Akt speelt de ander (v.) van Maatschappij Discordia. 

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Faye Driscoll op KFDA!

Meest aanstekelijke ensemble?
Carly Wijs, Euridike De Beul en Scarlet Tummers in Herfstsonate. 

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
Genesis van Abattoir Fermé en Compagnie Cecilia. Tegelijkertijd plat en toch relevant, te lang en toch net goed. 

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
Set-Up van Kopergietery en Be Flat. Het opzet was zo boeiend maar de uitwerking zo plat… 

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
The Poem Without a Hero van Oxana Sankova. 

Award voor beste podiumpresence?
Toch Annette Kouwenhoven in De Weiblicher Akt speelt de ander van Maatschappij Discordia.

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
Maria Hassabi’s tergend trage en toch opgespannen dans in On Stage. Of Mette Ingvartsen in All Around in de grote hal van Bozar. 

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
Het verdwijnen van papieren programmaboekjes! Wat moet ik nu verzamelen!

Meest opvallende trend?
Theater lijkt minder spel en meer belerend te worden, vele verhalen krijgen een moraal.

Theatergebeurtenis van het jaar?
RUSH van Mette Ingvartsen. Moest ergens in dit lijstje voorkomen!

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
Meestal sla ik avondeten over als het snel moet. En anders een sandwich halloumi bij de Libanees in Brussel. 

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
Loop. And Again. Het laatste album van Mathilde Meireles. Of Ryoji Ikeda’s set Ultratronics in Bozar. 

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Naar het tweede hoofdstuk van de creatie van Carolina Bianchi! 

LENA VERCAUTEREN

Lena doctoreert aan UGent. Die recenseert voor Etcetera en is de lid van de Grote Redactie.

Meest belangwekkende voorstelling?
Met veel bewondering naar de afstudeervoorstelling Planet Winter (Bavo Buys & Malique Fye, KASK Drama) gekeken. Hoe je zo’n kanjer van een boek op het podium kan brengen was mij op voorhand een raadsel, maar ze zijn er verbazingwekkend gewoon in geslaagd.

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
Het is gelijkspel tussen Elektra Unbound en German Staatstheater. Andere soorten humor (zoals Natalie Gielen mooi uitlegt in haar artikel), maar beiden ongelofelijk goed en slim.

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
Borderline Visible van Ant Hampton, dat dit jaar speelde op Spring Festival in Utrecht. Een prachtige reflectie op een creatieproces dat meer wordt dan origineel eigenlijk gepland stond.

Mooiste geluidsontwerp?
MOTHERS A SONG FOR WARTIME van Marta Górnicka, wat misschien geen geluidsontwerp is, of juist een hele pure vorm ervan: samen zingen en geluid maken met je lichaam.

Meest geslaagde kostuumontwerp?
Heel specifiek de rokken in Hatched Ensemble van Mamela Nyamza, die steeds zo’n fantastisch geluid maakten bij elke beweging.

Meest originele scenografie?
Het was zelfs niet de bedoeling, maar Klytaimnestra (STAN & Olympique Dramatique) in het Citadelpark, omdat het omringende groen en de zon die net begon op te komen de perfecte backdrop was voor het verhaal.

Beste theatertekst?
Borderline Visible van Ant Hampton.

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Mario Barrantes Espinoza. Nog nooit iemand op zo’n bijzondere manier geschiedenis, dekolonisering, queer-zijn en reggaeton zien combineren in een voorstelling.

Meest aanstekelijke ensemble?
Eerlijk gezegd is er iets aanstekelijk aan Camping Sunset te zien spelen en experimenteren. Niet alles wordt altijd even serieus genomen. Of je nu voor of tegen die dramaturgie bent van goede spelers die maar wat proberen met een tekst, het heeft iets.

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
Gek genoeg, Barzakh van theatermaker Thomas Bellinck en componist Osama Abdulrasol, waarbij ik telkens in interessante discussies geraakte over wat zo’n documentaire voorstelling in een opera doet. Ik ben er nog steeds niet volledig uit.

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
Earthquake van Vasilis Vilaras/Onassis Stegi, dat te gast was bij ITA in Nederland in het kader van Brandhaarden Festival. Een Griekse voorstelling over queer zijn die voor mij vooral veel chaos was.

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
Ik hoop stiekem dat Planet Winter een volwaardige voorstelling wordt, want die had sowieso vaker mogen spelen.

Award voor beste podiumpresence?
Manon Santkin, die in RUSH 20 jaar aan belichaamde ervaring op podium brengt, met een enthousiasme en lichaamscontrole die me enorm is bijgebleven.

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
Het moment in Rexit! (Bruno Vanden Broecke, Valentijn Dhaenens, KVS) waar een fel rood licht op een storm aan vallende papieren schijnt, terwijl de rest van de scène volledig donker is.

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
Een voorstelling die net op een onhandig uur stopt, waardoor je niet mooi aansluitend een trein naar huis kan nemen.

Meest opvallende trend?
Het begin van een (mogelijke) trend: relaxed performances en een andere omgang met hoe een publiek in een voorstelling kan zitten.

Theatergebeurtenis van het jaar?
Het Grote Buffalo Bill-debat tijdens het openingsweekend van NTGent, waar supporters, kunstenaars, critici en onderzoekers samenkwamen om een heel moeilijk gesprek aan te gaan, dat met voldoende humor én kritisch inzicht gemodereerd werd door Sarah Vandeursen.

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
Als er iets is dat we kunnen leren van de Nederlanders, dan is het wel een Febo of Smullers, waar je te veel betaalt voor een burger of kroket uit de muur die je snel in je mond kan duwen. Zijn ze lekker? Of course not. Kijk ik er gek genoeg toch naar uit? You bet.

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
&, het nieuwe album van Bastille, en de bijbehorende podcast. Een hele reeks nummers over verschillende (fictieve en echte) figuren, zoals Narcissus, Zheng Yi Sao en Julie D’Aubigny, die verder worden toegelicht in de Muses-podcast.

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Dat [meeuw] van Toneelhuis, Olympique Dramatique & theater arsenaal geen eenmalig experiment is, maar dat we VGT vaker zien opduiken in voorstellingen en meertaligheid ook op die manier verkend wordt.

SIMON BAETENS

Simon Baetens is co-coördinator van de redactie van Etcetera. Hij werkt als theatermaker, dramaturg en performer.

Meest belangwekkende voorstelling?
Ik heb dit jaar eindelijk Guilty of Love van Marieke Schraepen en Sophia Bauer gezien en was omvergeblazen door de overgave, humor en gelaagdheid van de makers/performers. 

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
Gedeelde eerste plaats voor Mokhallad Rasem in Bye Bye Daddy van Dood Paard en Euridike De Beul in Herfstsonate (Antigone & KVS).

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
Maria Zandvliets poging om The Sound of Music te belichamen. Misschien wel dé film van mijn jeugd. 

Mooiste geluidsontwerp?
De catchy popsongs gecomponeerd voor Loro speelt Laura van Lennert De Vroey en Gilles Van Hecke (en hun uitstekende liveband!) bleven nog lang door mijn hoofd spoken. Maar ook de soundscape van Modesta (Anna Franziska Jäger & Nathan Ooms) door Lander Gyselinck is haast niet te negeren bij het stellen van deze vraag.

Meest geslaagde kostuumontwerp?
Veronika Deneuve (Sam De Mol) was weergaloos in haar ontelbare outfits in Love Doll playing with the big boys in a different kind of space van Lies Pauwels.

Meest originele scenografie?
De wereld die Stef Van Looveren schept in hun Confessions.

Beste theatertekst?
Women in Troy, as told by our mothers van Tiago Rodrigues (gespeeld door Dood Paard) en BOBBY H̶e̶r̶e̶ f̶o̶r̶ y̶o̶u̶ van Romy Louise Lauwers & Peter Seynaeve. 

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Davi Pontes & Wallace Ferreira.

Meest aanstekelijke ensemble?
De jonge spelers die gevallen kindsterretjes vertolken in Remember My Name van Mitch Van Landeghem en fABULEUS. 

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
Ik zei na afloop van The Cadela Força Trilogy: Chapter I – The Bride and the Goodnight Cinderella van Carolina Bianchi nogal ondoordacht: “Of ze nu echt slaapt of niet, dat maakt toch geen verschil?” met een even interessante als verwarrende discussie tot gevolg. 

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
Milo Rau’s The Interrogation slaagde er voor mij niet in het schrijven van Edouard Louis op een interessante manier theatraal te vertalen. Naar The Talking Car van Agnieszaka Polska heb ik heel welwillend en met (te) hoge verwachtingen gekeken, maar het kwam wat mij betreft nooit echt op dreef of in een verbeelding die niet ook geïllustreerd werd. Oudere voorstelling, maar ik haalde ‘m in tijdens De Kleppers: War of the Beasts and the Animals van Zuidpool bezorgde me enige consternatie over de positieve reacties die ik had gehoord van vrienden.

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
Retina Maneuver van Ping-Hsiang Wang vond ik erg mooi – maar er zijn nog heel wat voorstellingen te noemen die meer mogen en moeten spelen. 

Award voor beste podiumpresence?
Carolina Bianchi in haar The Cadela Força Trilogy: Chapter I – The Bride and the Goodnight Cinderella: zonder meer indrukwekkend hoe ze de lecture performance brengt terwijl ze langzaam in slaap valt, of speelt dat dat gebeurt (?) — zo weergaloos en complex dat ik voor het sinds lang de transformatieve kracht van theater voelde.

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
De close-up videobeelden van Katy Baird die haar gevoeg doet in Get Off zal ik (helaas) niet snel vergeten. 

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
Het schrijnende gebrek aan theater en andere vormen van kunst en cultuur op de openbare omroep.

Meest opvallende trend?
Dat steeds meer makers zich niet langer bezighouden met de leesbaarheid van hun werk, of zelfs bewust inzetten op niet-leesbaarheid, zeker voor bepaalde toeschouwers. Dat heb ik bijvoorbeeld bij Fampitaha, Fampita, Fampitàna van Soa Ratsifandrihana heel sterk gevoeld. Voor mij communiceerde die voorstelling: je mag hier zijn, maar dit is niet voor jou. Terwijl andere toeschouwers zich duidelijk wel heel erg aangesproken voelden. Een bijzondere ervaring die me wijst op de (beperkte) kaders van waaruit ik kijk en associeer. Ik denk/hoop dat ik dat de komende jaren vaker mee zal maken.

Tegelijkertijd zie ik ook het omgekeerde steeds vaker gebeuren: voorstellingen die hun eigen concept uitleggen in de voorstelling en daar de hele dramaturgie rond opbouwen, met wisselend succes. Ik denk dan bijvoorbeeld Thanks for Being Here van Ontroerend Goed, We’re all alone in this together van Kim Karssen.

Theatergebeurtenis van het jaar?
Meest theatrale tv-moment: de plotse woede van Ingeborg tijdens het ontbijt in De Verraders (VTM).

Een geheel persoonlijke ervaring die hier misschien niet thuishoort maar die ik toch wil delen: spelen met German Staatstheater in Toneelhuis (Bourla) was heel bijzonder. Aan den lijve ondervinden waarvoor zo’n zaal gebouwd is, om die architectuur vervolgens grondig te misbruiken, voelde tegelijkertijd anarchistisch en genereus.

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop van een voorstelling?
Ik moet me gelukkig niet zo vaak haasten naar voorstellingen, en als ik ruim op tijd ben: restaurant Bourla, vlakbij de gelijknamige schouwburg. Terecht een klassieker.

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
Anti-Fashion, de overzichtstentoonstelling van fotografe Cindy Sherman in het FOMU (nog tot februari 2025 te zien) en de film May December van Todd Haynes. En nu speel ik vals maar ook nog het album Cold Visions van Bladee.

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Ik zou heel graag Björk een duet willen zien spelen (en zingen) met Oxana Sankova in regie van Benjamin Abel Meirhaeghe en met kostuums van John Galliano.

JOHAN THIELEMANS

Johan stond mee aan de wieg van Etcetera en schrijft over theater en opera.

Meest belangwekkende voorstelling?
Wat me onmiddellijk te binnen schiet: Legende van Serebrennikov op de Ruhrtriennale. Een eerbetoon van een Russisch kunstenaar aan de Georgische/Oekraïense filmmaker Paradjanov, die een buitenbeentje in de Sovjet-Unie was. Een voorstelling vol verbeelding en fantasie – met materiaal voor tien toneelstukken en een schat aan vertolkers. Nu nog te zien in Hamburg.

Dichter bij huis O Agora que Demora van Christiane Jatahy  in de Singel: de Odyssea maar erg eigentijds – over migratie, over Palestina. Heel inventief.

En een combinatie van Rusland met Antwerpen: [meeuw] in Toneelhuis. Boeiend en verrassend, volledig in gebarentaal.

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
Met het ballet Minus 16 van Ohad Naharin bij Opera Ballet Vlaanderen, met een speciale vermelding voor Brent Daneels – die ik uitroep tot  ‘de broer van Chaplin’.

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
De laatste scène van [meeuw] in Toneelhuis. De keuze voor gebarentaal doet eerst vreemd aan, maar Stijn Van Opstal weet het medium zo te gebruiken dat je een intense versie van Tsjechovs toneelstuk ziet.

Meest geslaagde kostuumontwerp?
Twee keer variaties op het thema van een boerenmaatschappij: bij FC Bergman (Werken en Dagen) en bij Jetse Batelaan (De). 

Meest originele scenografie?
Diarree is mijn lievelingskleur (Julian Hetzel/Theater Artemis).

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Brent Daneels (zie hoger), en de jonge Jay Weiner als Alexander in de Munt (Fanny and Alexander) – hij staat wellicht aan het begin van een bloeiende carrière als zanger én als acteur.

Meest aanstekelijke ensemble?
Werktoneel in Gent, gekenmerkt door de verfrissende spirit van het KASK.

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
Te weinig voorstellingen komen in aanmerking. Misschien het pleidooi tegen/voor empathie  in de Perzen (Action Zoo Humain).

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
Ik ben ze al vergeten.

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
Eén van de grootste verrassingen: German Staatstheater. Verdient een lange speellijst. Wie redt deze productie?

Award voor beste podiumpresence?
Robbie Cleiren, Louise Bergez, Boris Van Severen, Junior Mthombeni, Tom Dewispelaere, Tania Van der Sanden. 

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
Brünnhilde omringd door vuur (vertaald naar een lampenbak) in Die Wallküre, Castellucci.

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
Iets te veel identitaire politiek. Het ontbreken van zorg voor teksten uit het verleden, anders ontbreekt de historische diepte. En er is erg weinig aansluiting met teksten uit het buitenland. Discussiepunt: is het ‘ensemble’ een voorbijgestreefd idee? Vraag het aan Benny Claessens, nu lid van het ensemble van de Volksbühne.

Meest opvallende trend?
Mag ik het gebeuren ‘trendloos’ noemen, tenzij er teveel ‘ikke’ als monoloog op het toneel komt. 

Theatergebeurtenis van het jaar?
Het proces van de ‘toxische’ leiders – met als spijtige slachtoffers Ivo Van Hove en Jan Versweyveld in Amsterdam. Gelukkig wenken voor hen andere plekken. Fanny and Alexander in De Munt was een bewijs van het talent van het duo.

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
Japans restaurant Wagamama naast de Opera in Antwerpen.

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
De tentoonstelling over Emile Claus in Deinze: honing en zalf voor het oog.

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Milo Rau die in Gent nog eens zou terugkomen (Wenen is echt erg ver).

En ik ben nostalgisch naar een ‘oud’ gevoel: dertien spelers die komen groeten, heerlijk.

Interessante samenwerkingen komen vanzelf: zoals het goede resultaat bij Revolutionary Road (Stan en de Roovers). Soms gewild, soms uit financiële noodzaak.

KAATJE DE GEEST

Kaatje is dramaturg bij NTGent en deel van de Grote Redactie van Etcetera.

Meest belangwekkende voorstelling?
Parallax van Kornél Mundruczó.

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
Brideshead Revisited van De Warme Winkel.

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
Ouderwetse verwondering vernuftig opgebouwd bij Da Capo van Circus Ronaldo.

Mooiste geluidsontwerp?
Tom Gibbons  voor I want absolute beauty (Ivo Van Hove / PJ Harvey / Sandra Hüller / (LA)HORDE) 

Meest geslaagde kostuumontwerp?
Een oudere voorstelling maar dit jaar ‘pas’ gezien: Caen Amour van Trajal Harrell, vooral de nietsvermoedende outfit waarin Ondrej Vidlar begint te dansen.

Meest originele scenografie?
BAS. van BOG. (door Theun Mosk) of de briljante eenvoud van Chloé Wasselin-Dandré voor Er gaat iemand komen (van Roeshoofd).

Beste theatertekst?
Ging vorig jaar in première maar wederom kom ik later op het feestje aan: Bog.2!  

Meest aanstekelijke ensemble?
Klub Kilim die samen het verhaal van de Abrikozenboom vertelden.

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
The Window of Spaceship ‘In-Between’ van Toshiki Okada/chelfitsh.

Award voor beste podiumpresence?
Bavo Buys, onder andere in Elektra Unbound van Luanda Casella.

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
Katy Baird en haar kringspier die hun ding doen in de badkamer in Get Off.

Theatergebeurtenis van het jaar?
De eerste Wiener Festwochen van Milo Rau, met een aanstekelijk volkslied voor de Freie Republik Wien en het onbegrijpelijke schrappen van subsidies door het Nederlandse Fonds Podiumkunsten. 

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
Verborgen pareltje in de Belfortstraat (dichtbij NTGent en Campo Nieuwpoort) is Veggi en Grill – hun broodje veggie van de chef is geweldig!

FLORIS BAEKE 

Floris schrijft voor Etcetera & De Standaard.

Meest belangwekkende voorstelling?
The Bride and the Goodnight Cinderella van Carolina Bianchi. 

The Romeo, Trajal Harrell.

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
Twee keer Louis van der Waal: een keer als gezapige boerenpummel in De van Jetse Batelaan en een keer als een poeslieve metalhead (of zo stel ik me toch voor) met puppyoogjes die volledig ontbolstert in Diarree is mijn lievelingskleur van Julian Hetzel.

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
Een zinnetje uit de aria van Katharine Dain in Barzakh (Thomas Bellinck en Osama Abdulrasol) over iemand in detentie die haar moeder wil bellen, maar nooit durft omdat ze zich schaamt: ‘Mama, in gedachten bel ik je duizend keer’.

Mooiste geluidsontwerp?
Twee keer Lander Gyselinck. Een keer samen met Adriaan voor BAS. (BOG.), maar vooral zijn creatie voor Modesta: Wuthering Heights klonk nog prachtiger dan het al klinkt. Ik herinner me ook de K-pop van Jaha Koo in Haribo Kimchi: even catchy als ontroerend als grappig als slim.

(moet ik ook nog vermelden: dankzij (?) German Staatstheater (Rosie Sommers & Micha Goldberg) kwam ‘Atemlos durch die Nacht’ van Helene Fisher in mijn Spotify Wrapped terecht)

Meest geslaagde kostuumontwerp?
Zonder twijfel alle stukken uit The Romeo van Trajal Harrell. 

Meest originele scenografie?
BURN GLASS GATE door Manuela Vilanova en Carly Rae Heathcote, CONFESSIONS door Stef van Looveren.

Beste theatertekst?
De tekst van The Bride and the Goodnight Cinderella van Carolina Bianchi. En Elektra Unbound, Luanda Casella.

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Speler: Lucius Romeo-Fromm (Elektra Unbound). Maker: ik voel veel voor het werk van Jaha Koo, die ik nog niet kende.

Meest aanstekelijke ensemble?
Meest indrukwekkende collectieve prestatie was Perzen (Action Zoo Humain).

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
Bij gebrek aan iets dit jaar: ik voer nog altijd graag de discussie over Liebestod van Angelica Lidell.

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
Het grandioze slot van Diarree is mijn lievelingskleur.

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
Ten eerste: de aandacht voor theater in de geschreven pers staat gigantisch onder druk. Buiten in De Standaard wordt er nauwelijks nog over podiumkunsten geschreven. Baart dat iedereen wel genoeg zorgen? Als critici ruimte verliezen, verliest theater in het algemeen terrein. Het is daarnaast ook voor mij frustrerend om vaak de enige recensie te schrijven over een voorstelling, omdat die dan meteen als het ene, definitieve eindoordeel leest. In mijn ideale scenario recenseren we zoals The Guardian films bespreekt: drie verschillende schrijvers naast elkaar. Een neutraal en objectief oordeel zijn recensies nooit — ik ben het vaak oneens met collega’s.

Ten tweede: sterren bij recensies. Ik blijf het erg moeilijk vinden. Omdat het ongemakkelijk is om een voorstelling in ingekleurde vijfhoekjes te vatten, en omdat ik worstel met de verantwoordelijkheid die ik er precies voor draag. Ik kan dat alleen niet veranderen (ook al denken mensen dat soms)—het is een droge eis van de krant. Hoe vat je een voorstelling in sterren? Soms is het delicaat, soms voelt het ronduit onmogelijk. Een voorstelling is namelijk geen kruimeldief die je kunt beoordelen op functionaliteit. En ik merk dat gesprekken over mijn recensies vaak meer over de sterren gaan dan over wat er geschreven staat. 

Kunstkritiek kan en moet veelvormig zijn. Een krantenkritiek is voor mij iets totaal anders dan een bespreking voor Etcetera: het heeft andere doelen en andere criteria. Daarom snap ik soms ook dat sterren voordelen bieden: ze laten reliëf en beslistheid toe in het spreken over voorstellingen, dwingen je tot het schrijven van teksten die niet gewoon waterige enerzijds-anderzijds brouwsels blijven, en zo elke smaak en urgentie verliezen. En er is een antwoord op de cruciale vraag: “Wat kan ik volgens de recensent verwachten?” Niemand heeft de tijd of middelen om alles zelf te zien, dus die filterfunctie is waardevol in het publieke debat over theater.

Maar sterren blijven voor mij een worsteling. Het doel van mijn teksten is nooit het formuleren van een ‘objectief eindoordeel’, maar het openen van een kwalitatief gesprek over het werk door mijn eerste oordeel te geven, uit liefde, zo helder mogelijk, met argumenten. Ik vraag me af of sterren daarvoor een geschikte manier zijn.

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
(Ik eet liever na een voorstelling, anders kan ik me niet concentreren.) Brussel: een durum mix kebab andalouse van Mr Pacha. Gent: Martino. Antwerpen: Bizim Kebap. Leuven: frietcafé L’Etoile d’Or (een concept dat ze overal, aan elk station, moeten uitrollen)

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
Milo Rau, Medea’s kinderen en Void, Ultima Vez. En Assisen Live: De Kotmoord slaagde erin onder de al genereus naar beneden bijgestelde verwachtingen te duiken. 

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
Ik had als man in een heterorelatie erg veel aan Under the Influence van Colette Goossens, Stan Martens & Laurens Aneca (dat naar mijn gevoel toch onder de radar bleef). (v) van De Nwe Tijd zou meer moeten spelen: daar wil ik met alle vrouwen die voor mij belangrijk zijn naartoe om er dan over te praten. En vooral Barzakh van Thomas Bellinck en Osama Abdulrasol is totaal onderbelicht gebleven.

Award voor beste podiumpresence?
Benjamin Moens in BOG2 (BOG.), Priscilla Adade in R.I.S.A (KVS), Lav Crnčević in Il Cimento dell’Armonia e dell’Inventione en op 1: Ntando Cele in SPAfrica.

Meest opvallende trend?
Cottagecore! Het pastorale en het bucolische vloeien vaak samen met apocalyptische verhalen.

Theatergebeurtenis van het jaar?
Dat moet wel Bruno, de marathon in Arenberg zijn. Hij speelde zijn vijf monologen aan een stuk, goed voor twaalf uur theater in het totaal. Lang leve alle mensen die geobsedeerd zijn door hun vak!

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
De film La Chimera van Alice Rohrwacher en het album Bad Cameo van James Blake en Lil Yachty. Het boek De Kolibrie, Sandro Veronesi vond ik ook heel mooi. 

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Een musical (of groot spektakel) over geopolitiek geïnspireerd door De Ilias, door het trio Kim Noble, Jetse Batelaan, Julian Hetzel (met het schrijfteam van Succession) met muziek van Charli xcx en Rosalía, vormgeving door Lieselot Siddiki, choreografie door Trajal Harrell. En de meest walgelijk corrupte rol voor Benoit Magimel.

En ik hoop dat ik dit jaar Alles moet weg van Dries Verhoeven in België kan zien.

NATALIE GIELEN

Natalie is redactiemedewerker bij Etcetera. Ze werkt als auteur, recensent en outside eye in de kunsten.

Meest belangwekkende voorstelling?
Ik blijf vastlopen op die vraag, omdat ze voor mij een vorm van autoriteit impliceert waarmee ik me als critica niet kan identificeren. 

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
Sowieso: German Staatstheater (Rosie Sommers & Micha Goldberg), Elektra Unbound (Luanda Casella) en Up Your Ass (Nona Demey Gallagher & Lieselot Siddiki). Als ik in een rothumeur ben, denk ik aan de creative homemaking-cursus door Bavo Buys in die laatst genoemde voorstelling, en kan ik weer glimlachen. 

Verder ook heel hard gelachen om de reactie van schoolkinderen (leve schoolvoorstellingen!) op een levensecht ogende drol in Diarree is mijn lievelingskleur (Julian Hetzel).

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
Rustoord (Martha Balthazar, Mats Vandroogenbroeck, Barbara T’Jonck & Jana De Kockere) heeft mij doen glimlachen en wakkerde mijn boosheid aan over de manier waarop onze maatschappij omgaat met zorg, maar het was bevreemdend en heel emotioneel om die voorstelling te zien op de dag dat mijn bobon definitief naar zo’n rustoord verhuisde. 

Geen tranen, maar wel kippenvel en veel emoties toen Electra, het drag alter ego van Simon Baetens in I’m Not Done ‘Bachelorette’ van Björk playbackte en ‘From Off to On’ van The Knife live meezong. 

Mooiste geluidsontwerp?
De score van Modesta door Lander Gyselinck.

Meest geslaagde kostuumontwerp?
De hilarische en tegelijkertijd triest hangende rubberen bikini op het kostuum van Simon Baetens in de openingsscène van I’m Not Done was zo goed, en toen moesten er nog tientallen zalige kostuums door Robbert Geens volgen. 

Meest originele scenografie?
De apocalyptische cottage core in BURN GLASS GATE van Carly Rae Heathcote! 

En ook heel mooi hoe Gilles Pollak in het subtiele lightparticles inc. de theaterruimte binnenstebuiten keert. 

Beste theatertekst?
Het vlijmscherpe Elektra Unbound door Luanda Casella.

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Ik vond Hanako Hayakawa intrigerend en hypnotiserend in haar danssolo Lurker.

Verder was ik onder de indruk van Estefanía Álvarez Ramírez, die perfect paste in het bevreemdende universum van Carly Rae Heathcote. Ik kijk er naar uit om haar opnieuw aan het werk te zien in MadDog van Lydia McGlinchey.

Meest aanstekelijke ensemble?
De ijzersterke cast van Florentina Holzingers Ophelia’s Got Talent. Je voelt hoezeer onderling vertrouwen, ongebreideld engagement en diep gedeeld respect de spelers voortstuwt. Dat werkt zo emanciperend en aanstekelijk, dat ik bijna zin kreeg om een cursus zwaardslikken voor gevorderden te volgen en spontaan te solliciteren. 

En uiteraard: de diverse, aanstekelijke, zichzelf smijtende bende van German Staatstheater! 

Een special mention voor de vulkanische erupties van Kaat Arnaert en Nona Buhrs in Audrey Apers’ Vulcanize me.

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
(v) van De Nwe Tijd en Malinconico van Par Hasard. Ik schreef over beide voorstellingen een recensie, maar bleef achteraf zitten met het gevoel dat er iets wrong dat ik nog niet onder woorden had gekregen. Ook Charlotte De Somviele bleek tegenstrijdige gevoelens te hebben bij het zien van die voorstellingen en vond er de woorden voor in haar essay ‘De tranen van Diderot’.

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
Sterk acteerwerk en technisch vernuft, maar ik miste inhoud die de titel oversteeg in Thanks for Being Here van Ontroerend Goed. 

Ik heb zowat alles gelezen van Edouard Louis, maar The Interrogation (Milo Rau) slaagde er niet in om het stilistische bravoure van zijn romans naar de scène te vertalen, wat helaas resulteerde in een wat saaie en vlakke monoloog. 

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
Dat is een heel lange lijst. Een greep daaruit: German Staatstheater, het prachtige BRUT van Kinga Jaczewska, Bog.2 (BOG.), The Romeo van Trajal Harrell, …

Award voor beste podiumpresence?
Joshua Serafin. Ik vond hun live performance in Pearls aanstekelijk, gedurfd en bezwerend, en vond het héél erg straf dat hun video-installatie VOID zelfs middenin de artistieke overvloed van de Arsenale-site tijdens de Biënnale van Venetië indruk maakte en bleef nazinderen.

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
In de positieve zin: de parelmoeren slijmscène uit Pearls (spelplezier met parelmoeren slijm = de weg naar mijn hart).

In de negatieve zin: Marie Vinck die naakt een soort stoommachine berijdt in Werken en dagen van FC Bergman. Het is zo’n scène waar Paul Delvaux vast op gekickt zou hebben, maar ik dus niet. Ik ben een fan van de ongelooflijke visuele verbeeldingskracht van de Bergmannen, maar Werken en dagen bezwijkt onder te veel te grootse gebaren die me inhoudelijk op mijn honger laten zitten. De voorstelling gaat van collectiviteit naar individualisme, van handarbeid naar industrie en AI, en toont (soms ook heel mooi) die verschillende manieren van leven en werken. De rechtlijnige dramaturgie reflecteert daarbij zonder meer het lineaire vooruitgangsdenken, waardoor ik me bij de desbetreffende scène in het bijzonder en de voorstelling in het geheel afvraag welk punt FC Bergman wil maken. (In De doet Jetse Batelaan binnen een gelijkaardige thematiek wél een poging om de vooruitgangsideologie op dramaturgisch niveau te doorbreken – zonder daarbij letterlijk en fysiek de instrumentalisering van het vrouwenlichaam of andere diersoorten te reproduceren op scène). 

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
De vele veelbelovende voorstellingen die ik gemist heb omdat ze beperkt toerden of omdat het simpelweg soms te veel was. Misschien is dat eerder een frustratie dan een ergernis. 

Meest opvallende trend?
Bucolische settings, (glitter)gordijnen, muzikaal theater en tranen. 

Theatergebeurtenis van het jaar?
In de negatieve zin: de kaalslag onder de Nederlandse theatergezelschappen. 

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
Noung Inle in Antwerpen, Sindibad in Brussel, een rustige treinwagon.

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
Poëzie: Festival, Mia You en Moedermelk, Laura Ikstena.
Film: A Perfect Day en La Chimera.
Beeldende kunst: het was heerlijk vertoeven in het universum van Laure Prouvost in De Pont, bijna meditatief om de schilderijen van Jef Verheyen in KMSKA te ervaren en magisch om in de zomerregen op de binnenkoer van Het Bos naar een reeks ‘microscopische films’ te kijken. Ik denk dat ik iedereen zo’n intieme, vrije, verbindende en collectieve kunstbelevingen wens.

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Ik kijk uit naar een aantal voorstellingen die ik dit jaar miste, zoals Barzakh van Thomas Bellinck en [meeuw] (Olympique Dramatique, Toneelhuis & theater arsenaal) (ik hoop dat die voorstelling ook andere theaters en gezelschappen inspireert om meer met VGT te werken) en ben onder andere heel erg benieuwd naar de nieuwe voorstelling van Carolina Bianchi en No Yoghurt for the Dead van Tiago Rodrigues.

Boeiende makers en spelers die ik graag opnieuw aan het werk zou zien: Ogutu Muraya en Carolina Maciel de França. 

Samenwerkingen waar ik op zit te wachten: Moya Michael met filmmaker Rosine Mbakam, Simon Baetens’ drag personage Electra met Björk en Jetse Batelaan (de stylist van Björk mag voor de kostuums zorgen), en Kris Verdonck met beeldend kunstenaar Isabelle Andriessen. 

JASPER DELVA

Jasper recenseert voor Etcetera.

Meest belangwekkende voorstelling?
Weathering van Faye Driscoll, wat een beklijvend statement over vasthouden en vastgehouden worden in een wereld die op zoveel manieren ontspoort.

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
De heerlijk chaotische theoretische uitweiding van Ludwig Bindervoet over sociale distinctie aan de hand van de Franse socioloog Pierre Bourdieu in de jeugdtheatervoorstelling BAS. van hetpaleis en BOG. 

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
Het kinderkoor dat The Time of Our Singing van Kris Defoort nog straffer deed eindigen dan de corona-versie zonder koor.

Mooiste geluidsontwerp?
Elevations van Maxim Denuc i.s.m. Kris Verdonck op Meakusma, de bezwerende, nostalgische orgelinstallatie in een donker, verlaten shoppingcenter in Eupen vormde een volwaardige performance op zichzelf.

Meest geslaagde kostuumontwerp?
De glibberige, wierige latex-kostuums van Katrien Baetslé in Pearls van Joshua Serafin en de tekende pruiken van de lege, poppige personages in Carly Rae Heathcote’s BURN GLASS GATE.

Meest originele scenografie?
De zelf voor de geest te halen nachtclubs van Jozef Wouters in Spaces for the Night en de buik van Laure Provoust en Otark in Inside the belly of the building tijdens het IT FOR NOW-festival van Decoratelier.

Beste theatertekst?
[meeuw] van Olympique Dramatique en Language: no broblem van Marah Haj Hussein.

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Marah Haj Hussein.

Meest aanstekelijke ensemble?
De fabuleuze cast kindsterren in Remember My Name van fABULEUS en Mitch Van Landeghem en de aanstekelijke zinnode Andantes van Lia Rodrigues tijdens de Zinneke Parade.

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
Malinconico van Par Hasard, de lange autorit met Mia Vaerman op weg naar huis na de voorstelling was amper genoeg. Ook de haast (?) samenzweerderige apotheose van Rustoord van Martha Balthazar, Jana De Kockere, Barbara T’Jonck en Mats Vandroogenbroeck bleef lang naspoken.

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
Respublika van Łukasz Twarkowski, een zoveelste voorstelling die met wat en masse raven de wereld hoopt te redden.

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
60 degrees of separation van Boegbeeld/Camille Paycha en Hands Made van Begüm Erciyas, beide tonen, op totaal andere manieren, het belang van aanraking en de hand reiken in onze relatie tot de wereld, anderen en onszelf.

Award voor beste podiumpresence?
De melancholische, kwetsbare zangpartijen van Barbara T’Jonck, Mieke Verdin en Mark Verstraete in Rustoord en Kit Green als heerlijk hilarische ceremoniemeester tijdens The faggots and their friends between revolutions van Philip Venables en Ted Huffman.

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
Het fascinerende, druipende openingsbeeld van Flesh can’t can’t not’t ‘tis flesh h… van Mario Barrantes Espinoza.

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
Holle institutionele verklaringen zonder concrete acties.

Meest opvallende trend?
De (hernieuwde) zoektocht naar de verhouding tot het publiek, van oprechte betrokkenheid en participatie tot regelrechte uitsluiting.

Theatergebeurtenis van het jaar?
Het opeisen van verloren ruimte in Are we lost in public space? door Free54, een relevante performance/daad voor zoveel meer plekken dan alleen Brussel

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop van een voorstelling?
Helaas sloot op 14 december mijn eerste keuze, ik zoek een nieuwe favoriet in de andere lijstjes.

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?

Het grafische, performatieve werk van Seppe-Hazel Laeremans en het filmwerk van Collectif Faire-part, die beiden de kracht van  collectief werken tonen. Of laat je verwonderen door de verhalende dj-sets van Nono Gigsta (check hun radioshow Fictions op Cashmere Radio), de wonderlijke woorden van Nele Buyst of de kookkunsten van keukencollectief Otark.

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Dat iedereen, waar dan ook, hun, haar of zijn plek kan en mag claimen, en dat duurzaam en from the river to the sea.

Tilde de Vylder

Tilde recenseert voor Etcetera.

Meest belangwekkende voorstelling?
Elektra Unbound, Luanda Casella & NTGent.

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
Heel veel humoristisch theater zag ik niet, maar met Up Your Ass (Nona Demey Gallagher & Lieselot Siddiki) heb ik me kostelijk geamuseerd!

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
Thanks for Being Here (Ontroerend Goed) was best ontroerend!

Meest geslaagde kostuumontwerp?
Naar de kostuums van Iris Van Herpen in Castellucci & Hupperts Berenice zou ik uren kunnen staren.

Meest originele scenografie?

Aan de Start van de Brug (Werktoneel en NTGent)! Een lang gordijn, zo versatiel ingezet dat het meerdere ruimtes schept.

Beste theatertekst?
Klytaimnestra van STAN, Olympique Dramatique en Toneelhuis vond ik heel slim in elkaar gestoken!

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Ik ben steeds opnieuw onder de indruk van het acteertalent van Bavo Buys.

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
Medea’s kinderen (Milo Rau).

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
Shelly Shonk Fiffit, Benjamin Abel Meirhaeghe en Toneelhuis.

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
De kindermoordscène in Medea’s kinderen (ik ben waarschijnlijk niet de enige).

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
Bij Glitch Witch (Meg Stuart) besefte ik hoe je mede-publiek een kijkervaring kan maken of kraken – ik zat net achter iemand die niet leek door te hebben niet de enige in de zaal te zijn.

Meest opvallende trend?
Ik heb opvallend veel discoballen gezien dit theaterjaar

Theatergebeurtenis van het jaar?
All Greeks Festival! Theater bij zonsopgang is een ervaring.

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
Ik ontdekte dit jaar het veggie worstenbroodje in de Panos!!!

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
Ik las dit jaar voor het eerst Peter Verhelst. De manier waarop hij droomwerelden schept is betoverend.

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Meer theater in de ochtend! En ik ben ook benieuwd of er nog meer zal gezongen worden (gezien de musical-hype in de filmwereld).

CHARLOTTE DE SOMVIELE

Charlotte is coördinator van Etcetera en podiumrecensent voor De Standaard.

Meest belangwekkende voorstelling?
Niet de beste, wel de meest belangwekkende: [meeuw] van Olympique Dramatique, het eerste repertoirestuk in Vlaamse Gebarentaal, met horende én dove acteurs op scène. Wat een huzarenstukje. Ik kan me niet voorstellen hoe complex dat repetitieproces moet zijn geweest. Recht naar de essentie in vijftig tinten stilte. Bijzonder ook hoe die voorstelling de verloren traditie van het melodrama nieuw leven inblaast. Wat mij betreft: een gamechanger, nu kunnen we niet meer terug. 

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
Nona Buhrs en Kaat Arnaert in Vulcanize me van Audrey Apers.

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
Sorry, ik ben nogal een tsjiepmuil:

1) Haribo Kimchi van Jaha Koo: die voorstelling laat je zo mooi de melancholie van de diaspora voelen, de moed die je nodig hebt om duizenden kilometers van je familie een nieuw leven te beginnen en hoe je een thuis kan vinden in een bord dampende kimchi.

2) We came to dance van Ali Asghar Dashti en Nasim Ahmadpour: vier dansers zitten roerloos aan een tafel en beschrijven de choreografie die ze zouden uitvoeren mocht dans niet verboden zijn in hun thuisland Iran. Die inertie was krachtig maar ook zo pijnlijk.

3) Crip artist Dan Daw die begerig het water van de buik van zijn medespeler likt en daarna een apologie houdt voor zijn ‘fucking messy body’. Het geweld van de maatschappij tegen uw niet-normatief lijf ombuigen tot seksueel plezier en zo de zelfhaat counteren: ja! Het raakte me ook hoeveel verlangen naar tederheid er onder zijn BDSM-kink zat.

Mooiste geluidsontwerp?
Lander Gyselinck voor Modesta (play of language and lips) van Nathan Ooms en Anna Franziska Jäger, met onder meer die geweldige uitgerafelde versie van Wuthering Heights… En toch ook danku Lies Pauwels voor Moonlight shadow in de epiloog van Love doll playing with the big boys in a different kind of space.

Meest geslaagde kostuumontwerp?
De bunny buttplug van Stef van Looveren in Confessions.

Meest originele scenografie?
De gevel van café Blond (rip).

Beste theatertekst?
Elektra unbound van Luanda Casella.

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Eli Mathieu-Bustos, een soort kruising tussen Cherish Menzo en Trajal Harrell.

Meest aanstekelijke ensemble?
Het rebelse vrouwenkorps uit Florentina Holzingers Ophelia’s got talent. Op Instagram staat een foto waarop ze topless ronddobberen op een veel te klein vissersbootje en ik wou dat ik erbij mocht om daarna samen waterballet te doen in de zee.

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
De openingsscène van De Perzen van Chokri Ben Chikha, een re-enactment van de aanslag op 7 oktober, inclusief pompende beats, regenbooglichten en TikTok-beelden van Hamasstrijders die uit de lucht vallen. Ondraaglijk vond ik dat. De gruwel in Gaza was op dat moment nog volop aan de gang en toch trokken wij die vreselijke realiteit al binnen in de symbolische orde van het theater, werden het beelden die wij vanuit onze pluche zetel konden consumeren. Dat voelde heel wrang. Liefst van al wilde ik de zaal uitrennen, maar tegelijk was die scène ook zo hypnotiserend dat ik geen poot kon verroeren…

Ik ben Ben Chikha dankbaar omdat hij één van de weinige makers is die de genocide expliciet durfde aankaarten op scène, maar het deed me ook beseffen dat theater het medium van de (historische) afstand is en dat sommige zaken gewoon te actueel zijn om na te spelen (tenzij misschien in strikt documentaire vorm).

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
De raadselachtige transformaties van Marie Vinck in Ne Mobliez Mie (FC Bergman). 

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
Voorstellingen bouwen nog weinig eigen ‘wereld’ of metafoor op. In de plaats ensceneren makers soms nogal gemakzuchtig hun eigen repetitieproces en rammelen ze daarbij een pakketje dramaturgische ideeën af (“we hebben nagedacht over x en y en dat betekent dit en dat”). Dat zag ik bijvoorbeeld in Brideshead Revisited van Abke Haring en Florian Myjer en The Interrogation van Milo Rau. Andere podiumkunstenaars zoals Kim Karssen en Peeping Tom waren ambitieuzer en fictionaliseerden het repetitieproces wel als trope om iets te vertellen over grensoverschrijdend gedrag in de kunstwereld, maar ook die stukken konden me niet overtuigen. Waarom neemt het theater zichzelf toch zo graag als referentie?

Misschien heeft het ermee te maken dat ik dit najaar wat minder voorstellingen heb gezien en mijn tolerantiedrempel wat lager was, maar ik ergerde me er daarbij ook aan hoe je als publiek constant uit de vorm gegooid wordt en hoe makers de hele tijd onder/boven/naast hun personage gaan staan. Natuurlijk is dat ‘denkende spelen’ waarbij de constructie van het theater wordt benadrukt niet nieuw, maar het lijkt steeds meer een dwangmatige afleidingsstrategie geworden. Ik voel er vaak geen proces van kritische deconstructie meer onder, eerder wordt het een schaamlapje rond een lege kern omdat makers er niet meer in slagen een consequente, robuuste vormentaal te ontwikkelen die voor zichzelf kan spreken.

Wellicht gooi ik veel dingen op één hoop maar dit seizoen zat ik in de zaal vaak te denken: speel verdorie eens door, bouw eens iets op in plaats van constant te fragmenteren, stop met de eindeloze, losgezongen metacommentaar, heb het niet de hele tijd over uzelf, laat me opgaan in een universum om daarna zelf mijn conclusie te trekken over wat ik heb gezien.

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
Ik ben van het type dat culinair meestal goed is voorbereid. Maar Floris Baeke zal u dat met plezier vertellen.

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
The window of spaceship in-between van Toshiki Okada: een voorstelling die door zijn bijzondere spel met dialecten volgens mij heel goed werkte in Japan, maar in Brussel zijn betekenis verloor.

 Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
Bijna elke dansvoorstelling die in ons land wordt geproduceerd. Daarnaast: graag meer Susanne Kennedy. En Memory of Mankind van Marcus Lindeen had zeker een langere tournee in België verdiend.

 Award voor beste podiumpresence?
Kae Tempest in OLT: hedendaagse religie.

Meest opvallende trend?
De klimaatcrisis drijft sommige podiumkunstenaars tot een vreemde nostalgische reflex: in zowel Werken en dagen (FC Bergman) als Il Cimento dell’Armonia e dell’Inventione (Rosas) zag ik een toch ietwat reactionaire hang naar de eenvoud van een verloren boerenleven, naar een tijd toen de mens nog op het ritme van de natuur en in gemeenschap met elkaar leefde. Performers die draven als paarden, met de zeis het land bewerken of rond de meiboom dansen… Ik kan dat zo moeilijk verbinden met de nieuwsbeelden van moddertsunami’s, ronddobberende lijken in parkeergarages, winkels die als kaartenhuisjes in elkaar storten… Beide stukken eindigen wel in een apocalyptisch toekomstvisioen, maar voor mij volstond dat niet om de nostalgie te breken. En ik weet niet of het ons in deze tijd helpt om te blijven herhalen dat we iets fundamenteel verloren zijn. Dat is zeer verleidelijk, maar passief.

Theatergebeurtenis van het jaar?
De state of the union van Iman Aoun. En de subsidieslag in Nederland: onbegrijpelijk dat onder meer een gezelschap zoals BOG., dat al meer dan tien jaar consequent hoogstaand werk maakt, geen subsidie meer krijgt, dat een overheid met één vingerknip een oeuvre kan droogleggen.

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
Ritual van Jon Hopkins. Een ambient lsd-trip. Ga er ‘s nachts mee cruisen op de autostrade of leg u alleen in een bos met uw ogen dicht en voel u uiteenspatten in de kosmos. (En om daarna terug in uw lijf te zakken => de geweldige tamponscène in All Fours van Miranda July).

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Aub ooit: Lisa Verbelen bewerkt De passie volgens G. H. van Clarice Lispector.

Meer vijftigplussers op scène.

De terugkeer van mijn lievelingsbricoleur Louis Vanhaverbeke.

SISKA BAECK

Siska is auteur en dramaturg en recenseert voor Etcetera.

Meest belangwekkende voorstelling?
German Staatstheater van Rosie Sommers en Micha Goldberg.

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
Hoe Vincent Focquet op de brandstapel (als vettige knipoog naar de heksenjachten in de geschiedenis) werd gezet bij de voorstelling Friction van Sophia Rodrigues.

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
4.48 van Sarah Kane/Marc Vanrunxt/ Sara De Bosschere en Bonjour Mademoiselleke van Lukas Glowacki.

Mooiste geluidsontwerp?
Lander Gyselinck bij Modesta van Anna-Franziska Jäger en Nathan Ooms

Meest geslaagde kostuumontwerp?
Het gevonden kostuum van Hanako Hayakawa bij Lurker.

Meest originele scenografie?
Give Up, Old Ghosts! van Benjamin Abel Meirhaeghe en Decoratelier.

Beste theatertekst?
Een voorstelling waar ik bijna genoeg aan de boventiteling had (omdat de tekst zo sterk is) was Klytaimnestra van TG Stan / Olympique Dramatique / Toneelhuis.

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Gerben Vaillant en Nastaran Razawi Khorasani.

Meest aanstekelijke ensemble?
Iedereen rond Simon Van Schuylenbergh (die ook wel eens gevierd zou mogen worden in zijn talloze, onvermoeibare initiatieven en de creatie van een kunstenaarsgemeenschap).

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
Klytaimnestra van TG Stan / Olympique Dramatique / Toneelhuis (daarmee dat ik er voor Toneelhuis ook een essay over schreef).

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
Mémé van Sarah Vanhee en Ground Floor van Orkater/ Suze Milius

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
Lurker van Hanako Hayakawa.

Award voor beste podiumpresence?
Courtney May Robertson (zelfs toen ik bij Voice Noise van Jan Martens in DE SINGEL rechts achteraan zat, kwam haar charisma, expressie en energie lijnrecht tot bij mij).

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
Het duet tussen Fumiyo Ikeda en Hanako Hayakawa met zonnebril op tijdens Shelly Shonk Fiffit van Benjamin Abel Meirhaeghe.

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
De grote onzichtbaarheid van het werk van de dramaturg & daarmee ook de onderbetaling ervan, de grote onderwaardering van de tekstschrijver.

Meest opvallende trend?
Na drag blijft de grote theatrale trend BDSM, zoals bij HUNTER van Courtney May Robertson.

Theatergebeurtenis van het jaar?
Dat was er eentje waar er bijna geen kat aanwezig was en die ik samen met Benjamin Abel Meirhaeghe in Toneelhuis heb georganiseerd: Music was my first love.

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
Eser’s Kebab in een zijstraat van de Keyserlei op weg naar centraal station.

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
De verhalenbundel Na de zon van Jonas Eika en Mijn moeder lacht van Chantal Akerman.

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Meer: risico, durf, uitdaging, vormexperimenten, tekst, diepte, abstractie, onverwachte samenwerkingen.

Minder: ego en cynisme, klassiek theater waarbij de ‘acteur’ centraal staat.

EVELYNE COUSSENS

Evelyne is freelance cultuurjournalist en lid van de grote redactie van Etcetera.

Meest belangwekkende voorstelling?
The Time of Our Singing van Kris Defoort – niet uit 2024, wel pas dan gezien. Een opera waarin alles perfect samenvalt om subversief te zijn: het onderwerp (segregatie in de Amerikaanse samenleving vorige eeuw), muziek (een hyperdiverse en bijna onontwarbare mix van westerse canon, jazz, gospel, rock, elektronica, …), all-black cast (inclusief de verschijning van een Brussels koor), context (het all-white  publiek van de Munt). Diep ontroerend, grootste kunst en toch zo toegankelijk. Zoals een Franstalige leerkracht de componist kwam zeggen: ‘Elke middelbare schoolklas zou dit moeten zien. ‘

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
De fictieve dialoog tussen Rosie Sommers en Jan Decorte tijdens de happening Dark Habits (Simon van Schuylenbergh & ne mosquito pas). Maar ook: de pizza-jongleerperformance van de familie Ronaldo tijdens Theater Aan Zee.  

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
De twee dertienjarigen die op 5u in de ochtend hun mama’s hadden meegetroond om bij de dageraad te gaan kijken hoe Prometheus het vuur aan de mensen schenkt, de performance van Ruben Mardulier die het ALL GREEKS FESTIVAL opende.

Mooiste geluidsontwerp?
De van Theater Artemis – hoe het geluid de verbeelding aanstuurt en het beeld invult. Louis van der Waal komt met een lege halter in de hand de bühne op, en dankzij het geklik en geklak, gesnuif en gebreid zie je het paard aan zijn hand meestappen. 

Meest geslaagde kostuumontwerp?
Leentje Kerremans maakte de geweldige strip/3D-kostuums in Infinity Forever van Jonas Baeke en Mats Vandroogenbroeck. 

Meest originele scenografie?
De langzaam stervende boom van Berlinde de Bruyckere in Ombra van Alain Platel. 

Beste theatertekst?
Women of Troy, as told by our mothers van Tiago Rodriguez – wat een beest van een bewerking, en wat een ongelooflijk mooie enscenering van Dood Paard – het Paard leeft, zoveel is zeker. 

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Tibau Beirnaert bevestigde na hun geweldige afstudeervoorstelling met Zero Feet Away dat die een uitzonderlijke performer is. 

Meest aanstekelijke ensemble?
De zeer diverse ploeg zorgverleners, patiënten, ex-patiënten, theatermakers en wetenschappers die op het strandje aan het Houtdok Filoktetes tot leven brachten binnen het ALL GREEKS FESTIVAL van NTGent. 

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
Malincolico van Par Hasard, een voorstelling waarin zo’n intimiteit werd gedeeld dat je niet meer wist wat je ermee aanmoest, maar die me deed en nog steeds doet nadenken over het innemen van perspectief (als recensent) en de grenzen van empathie. 

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
Voor ze verdwijnen van Theater Stap en Het Houten Huis – een prachtige en ironische fabel over de relativiteit van anders-zijn in de bossen van Terschelling. Een speler zonder beperking wordt geboren in een gemeenschap van spelers met Down – de blik op wat ‘afwijkt’ keert zich om. Humoristisch, gewaagd en zeer to the point. 

Award voor beste podiumpresence?
Scenograaf Gilles Polak in zijn lichtjesvoorstelling Lightparticles – een ontwapenende kruising tussen Benjamin Verdonck en Danny Ronaldo. 

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
Niet op mijn netvlies, wel in mijn oren: de moordscène op de vijf kinderen in Medea’s kinderen van Milo Rau. Zelfs met de ogen dicht was het geluid van kinderen die de keel wordt doorgesneden en stikken in hun bloed onverdraaglijk. Geluid is soms sterker dan beeld. Roept instant-huiver op rond alle stervende kinderen buiten de bühne. 

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
De onstuitbare verslaving aan produceren, alsof dat de enige vorm van artistieke relevantie is, terwijl we elkaar doodconcurrentiëren en er zoveel belangrijker werk ligt op het vlak van ontwikkeling, participatie en reflectie.

Theatergebeurtenis van het jaar?
Het ALL GREEKS FESTIVAL was voor mij het bewijs hoe ook een stadstheater, met zijn geschiedenis, codes en infrastructuur, erin kan slagen buiten zichzelf te treden en de stad te bereiken; onvolmaakt, maar groots in zijn opzet. Fuck internationaal prestige, het sleutelbegrip om relevant te blijven is lokale verbinding. 

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
De Vooruit in Gent blijft een baken van geborgenheid. 

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
De prachtige werkjes van Pieter-Jan Vervondel die tijdens TAZ 2024 in de Stiltekamer stonden in De Grote Post. Hopelijk keert hij in 2025 terug. 

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Ik hoop dat de opvattingen over wat ‘artistiek’ en ‘relevant’ is eindelijk uit hun oude cocon kunnen breken en de definities kunnen worden verrijkt met bredere invullingen die plaats geven aan mensen, domeinen, praktijken die buiten (binnen?) het ‘kunstenveld’ vallen. Zodat bijvoorbeeld in het geval van het Heen-en-Veer van Elly Van Eeghem (een project van CAMPUSatelier waarbij met een sloepje een verbinding wordt gelegd tussen een kwetsbare wijk en de andere oever) niet steeds moet bevochten worden dat dit wel degelijk ‘kunst’ is, en niet ‘sociaal’ – fuck de definitietijgers, leve de vloeibaarheid.

MADONNA LENAERT

Madonna Lenaert is columnist bij Etcetera.

Meest belangwekkende voorstelling?
Save the last dance for me van Alessandro Sciarroni in Danshuis heeft me enorm geraakt en ontroert. De opgevoerde polka chinata is een oude Italiaanse dans die enkel door mannen werd gedanst. Wat de originele context is weet ik oprecht niet, maar voor mij werd het een zoektocht naar aantrekken en afstoten. Ik zag twee mannen die in de publieke ruimte elkaar wouden aanraken, betasten, liefhebben en dichtbij hebben maar dat niet konden laten blijken. De vertoning was vurig en passioneel en net daarom zo ontroerend.

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
In Offering for a Monster van Tamara Cubas in DE SINGEL samen met studenten van het Conservatorium, viel een oudere man de hele tijd in slaap. U moet begrijpen: we zaten in een grote cirkel rond het speelvlak, in een drietal rijen, en de man zat op de eerste rij — en niet alleen viel hij regelmatig in slaap, maar na een tijdje begon hij ook te snurken. Het contrast met de jonge performers die intieme angsten en pijnen delen en de oude man die het duidelijk bijzonder weinig kon schelen was zowel poëtisch als hilarisch.

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
Humo’s Comedy Cup in de Vooruit bracht me tot tranen van wanhoop, waanzin en walging.

Mooiste geluidsontwerp?
While We Are Here van Lisa Vereertbrugghen — zonder opgeven bleef de muziek doordrammen, maar eveneens zonder franjes of overdrijven. De hele voorstelling stond in de eenvoud en soberheid, waardoor wat centraal moest staan ook centraal kon staan. Smaakte naar meer. 

Meest originele scenografie?
Zero Feet Away van Tibau Beirnaert en Laurens Aneca had een prachtige scenografie, ontworpen door Wim Clapdorp, Babette Poncelet en Tibau zelf. De finish touch kwam er dankzij de projecties die Loes Vanneste ontwierp. 

Beste theatertekst?
Love Doll van Lies Pauwels heeft echt het hart uit mijn borst getrokken. Ik was zo ontroerd door de hele tekst en werd er zo door meegesleept. Het voelde alsof ik ontrafeld werd — het deed veel pijn maar ik wil het vooral nog een keer meemaken.

Meest aanstekelijke ensemble?
Camping Sunset deed het toch maar lekker weer met The Cruiseable — om van te snoepen! 

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
Violet Chachki die tijdens Fetch van House of Lux strompelend over het podium beweegt en net niet — of net wel, hangt er vanaf aan wie je het vraagt — omver valt. We’re all human after all <3 

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
Publieksparticipatie. 

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
Amandelen uit een Tupperware potje — very Hadid. 

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
Ik had gehoopt en verwacht dat Modesta (Nathan Ooms & Anna Franziska Jäger) nog iets meer zou kronkelen en me zou meeslepen naar een niveau dat grilliger was. Soms bleef het net iets te vormelijk om me helemaal te beroeren.

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
Don’t drag my dating life van Caramelle was een schot raak in de roos. Ik ging kijken met een gigantische kater en bestelde daarom onmiddellijk een cava voor bij het kijken. De voorstelling, een parodie op een dating show, was hilarisch en onhoudbaar, werkelijk onmogelijk om te temperen. Er was zo’n openheid op scène en verbondenheid in de zaal. Niemand kon geloven wat er aan het gebeuren was. Ik hoop dat ze in de toekomst terug aan datzelfde hoge niveau raakt, wat haar jammer genoeg tot nu toe nog niet gelukt is.

Award voor beste podiumpresence?
Travis Alabanza, die het voorprogramma was van Alok Vaid-Menon in La Madeleine was echt om van te snoepen. Zo veel natuurlijke en intrinsieke humor, zo intelligent, zo aanstekelijk en zo meeslepend. Verslavend!

Meest opvallende trend?
Acteurs die eigenlijk gewoon toch acteurs spelen. Een echte crisis in het veld. Het jarenlang ontwijken van de vraag ‘wie mag wie spelen’ en de bijhorende vragen ‘hoe dan?’, ‘waarom?’ en ‘wat is de implicatie van iemand anders spelen voor de ander?’ leidt ons naar deze standstill. 

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
De film Crossing Istanbul  (Levan Akin) is een enorme aanrader! Een oude en verbitterde tante probeert haar trans nichtje, die al jaren geleden uit de familie vetrok, te vinden in de Turkse hoofdstad. Ze neemt een willekeurige twink mee uit haar dorp om haar bij te staan en samen komen ze allerlei avonturen tegen. De actrice Deniz Dumanli die in de film meespeelt is een echte ontdekking die ik iedereen toewens!

WOUTER HILLAERT

Wouter is cultuurjournalist, dramaturg en docent. Hij maakt deel uit van de Grote Redactie van Etcetera.

Meest belangwekkende voorstelling?
Honderd (Martha!tentatief, Toneelhuis & theater arsenaal), met zijn unieke verbeelding van de stad en zijn slotbeeld waar je niet op uitgekeken raakt – zelfs al zie je het al van kilometers ver aankomen. 

Om wie/wat heb je het hardst moeten lachen?
Zo hard nu ook weer niet, maar de spelplezierige tristesse in Parkplatz (Compagnie Cecilia) werkte zeker aanstekelijk. Bijzonder hoe ‘De Gentse school’ daar nog altijd school in blijft maken. 

Wie/wat bezorgde je tranen van ontroering?
Bij momenten Foreverandevergem van de Pinoys: de oerkracht van het fenomeen familie.

Mooiste geluidsontwerp?
De flarden Zweeds in Herfstsonate van Carly Wijs, Euridike De Beul en Scarlet Tummers: een clevere omgang met repertoire, doorgedacht tot op het trommelvlies. 

Meest geslaagde kostuumontwerp?
Leentje Kerremans’ integratie van half geschilderde kledingstukken in Infinity Forever van Jonas Baeke en Mats Vandroogenbroeck bij Kopergietery. Als een prentenboek dat zich tot leven kreukelt.

Meest originele scenografie?
Het frietkot in BAS (BOG & hetpaleis) en de gestrande plezierboot in S 62° 58’, W 60° 39’ (Peeping Tom). Hyperrealisme werkt blijkbaar nog steeds. 

Beste theatertekst?
Elektra Unbound van Luanda Casella, een stuk dat zijn kunde blijft prijsgeven bij herlezing.   

Welke maker of speler was voor jou de ontdekking van het jaar?
Sophie Anna Veelenturf in haar masterproef Linkse gaatjes aan KASK. Het is echt uitkijken naar de nog betere versie van deze verrassende documentaire voorstelling.

Meest aanstekelijke ensemble?
De 50-tal Kortrijkzanen die ongezouten hun gedacht deelden over onze kwalijke democratie in Het begon gewoon zoals elk mooi verhaal van Antigone. 

Welke voorstelling heeft bij jou de meeste discussie of tegenstrijdige gevoelens opgeroepen?
Perzen – Triomf van Empathie van Action Zoo Humain bij NTGent. Spelen met de bloederige realiteit, hoe doe je dat? Het gaf theater op zijn best: ontwrichtend van begin tot eind.

Welke voorstelling heeft jouw verwachtingen niet ingelost?
Modesta (play of language and lips) van Anna Franziska Jäger en Nathan Ooms, waarvan de titel zo hard niet is hoe de voorstelling voelt. Het kan aan mij liggen, maar Pretentia ware juister geweest. 

Meest onderbelichte of te weinig gepresenteerde voorstelling?
Q&A van TINT, een tienervoorstelling over alle mogelijke betekenissen van seksualiteit. Of hoe de hedendaagse zorg voor consent en veiligheid wel degelijk te combineren valt met confrontatie. 

Award voor beste podiumpresence?
Tim Natens in Tand des Tijds (Moussem), over de tand van Lumumba en bij uitbreiding het hele koloniseringsdebat. Ook deze voorstelling verdient zoveel meer speelkansen. 

Welk beeld/welke scène staat op je netvlies gebrand?
FC Bergman die in Werken en dagen met een oude handploeg het podium van de Bourla openrijt. 

Grootste ergernis (voor of achter de schermen)?
De trein tussen Gent en Antwerpen ’s avonds en in het weekend. En hoe De Morgen de theaterkritiek bijna volledig opgegeven heeft.

Meest opvallende trend?
Terwijl steeds meer voorstellingen het theaterbedrijf zelf als fictioneel kader nemen, zie je tegelijk steeds minder fictie op het toneel. 

Theatergebeurtenis van het jaar?
Het heengaan van Bernard Van Eeghem, de laatste der artbrutisten.

Favoriete plek voor snelle hap op weg naar of na afloop een voorstelling?
Onder mijn stoel, tijdens de voorstelling. Zoetekoek, nooit te versmaden. 

Welk kunstwerk (niet theater) van 2024 wil je iedereen aanraden?
Huh?

Waar hoop je (in je wildste dromen) op in 2025?
Een goed boek. Dat ik zelf geschreven heb. Over verschuivingen in het Vlaamse theater na 2000.