Verteller Tom Dewispelaere drukt een grijsharige man in een vrolijk geel hemd een microfoon onder de neus. De man is zonet gecast als ‘de zwijgzame vader’ die, tegen ieders verwachtingen in, een memorabele speech uitspreekt op het huwelijk van het naamloze hoofdpersonage uit het boek van de Brit Duncan Macmillan (Every Briljant Thing). Dewispelaere neemt plaats in het publiek. Samen met de jonge dame waarmee hij zonet nog het huwelijksverzoek naspeelde, kijkt hij “zijn vader” verwachtingsvol aan. Uit het lood geslagen door deze nieuwe rol waar hij zonder script werd ingeduwd, vangt de moedige toeschouwer met bevende stem aan: ‘Ik ben fier op u. Ik had het nooit verwacht.’

Het appel op de improvisatie en medewerking van het publiek brengt luchtigheid in Alle schone dingen, dat zware thema’s als depressie en zelfmoord aansnijdt. Het stuk vertelt hoe een zevenjarig jongetje, na de eerste zelfmoordpoging van zijn moeder, alle dingen oplijst die het leven de moeite waard maken. Dewispelaere vertolkt de rol van het hoofdpersonage en regisseert tegelijk het publiek. Hij vraagt hen om de rollen van ouders, leerkrachten en zijn partner in te vullen, en om de ‘lijst van schone dingen’ voor te lezen.

“De vertolking van Dewispelaere kruipt onder de huid en laat daar een warm vuur branden.”

Na zijn lectuur van Das Leiden des Jungen Werthers vraagt het hoofdpersonage  zich af of ook gelukkig zijn ‘besmettelijk’ is. Met zijn lijstje, dat begint met dame blanche en verder gaat met kwajongensstreken als stiekem in de zee plassen en struikelende mensen, hoopt hij zijn moeder van het leven te overtuigen. Als jongvolwassene is het personage bang dat ook hij de vergankelijkheid van het leven moeilijk zal kunnen plaatsen. Hij schrijft fanatiek verder aan de lijst en tracht zich zo in te dijken tegen de leegte en de verdoving. Zijn pogingen om geluk op te sparen en te bewaren zijn tevergeefs. Wanneer zijn relatie op de klippen loopt en het leven dat hij heeft opgebouwd in elkaar lijkt te vallen, wordt hij verlamd door de absurdistische zinloosheid van het bestaan. Hij botst op wat voor Albert Camus ‘de definitieve ontwaking’ is: “But one day the ‘why’ arises and everything begins in that weariness tinged with amazement. […] At the end of the awakening comes, in time, the consequence: suicide or recovery ” (The Myth of Sisyphus, 1942).” Of, in de woorden van Dewispelaere: ‘Als je nooit écht ellendig bent geweest, heb je waarschijnlijk niet goed opgelet.’

Het decor van Alle schone dingen is beperkt tot een tafel, enkele stoelen en een platenspeler. Op het lijstje figureren ook de namen van de jazz, blues en soul muzikanten die het hoofdpersonage door zijn vader leerde kennen: Ray Charles, Charles Brown, Daniel Johnston… In het avondprogramma nam Toneelhuis de tekst van het lied Gloomy Sunday op. De ‘Hungarian Suicide Song’ werd wereldberoemd dankzij de jazz- en swingzangeres Billie Holiday in 1941. De Hongaarse componist Rezső Seress schreef het originele Szomorú Vasárnap in 1932, over de economische crisis en de groeiende invloed van het fascisme in zijn geboorteland. De apolitieke versie met de liedtekst van de dichter László Jávor, waarin hij de dood van een geliefde betreurt en zelfmoord wil plegen om haar opnieuw te kunnen ontmoeten in het hiernamaals, ontketende een Wertherkoorts: “Angels have no thoughts/ Of ever returning you/ Would they be angry/ If I thought of joining you.” In de jaren 30 zouden wel 100 zelfmoorden, zowel in Hongarije als in de VS, aan het lied te linken zijn. 

Toeval of niet, ook Dewispelaere heeft Hongaarse roots. In een artikel in De Standaard vertelt hij hoe zijn Hongaarse grootmoeder tijdens de hongersnood van de jaren 30 in een pleeggezin in Boechout terechtkwam. Net als zijn personage maakte Dewispelaere dit jaar een donkere periode door. Onder meer de stress na het negatieve subsidieadvies van Toneelhuis werd hem te veel. Samen met de andere huisartiesten nam hij in die tijd het management van het cultuurhuis over. In het artikel verwijst hij ook naar de besparingen op cultuur die zorgen voor werkloosheid in de sector en knagen aan de weerbaarheid van kunst- en cultuurwerkers. Dit zijn geen ongefundeerde vermoedens. In het Sensor-rapport van Sociaal Fonds Podiumkunsten rapporteerde in juni 2022 één medewerker op twee “herstelnood”. De Tijd berichtte in april 2023 dat het aantal Belgen dat door ziekte of invaliditeit niet aan de slag kan, sneller blijft oplopen dan het aantal werkenden. De groep die uitvalt met een burn-out of een depressie kent de grootste stijging. Individuele drijfveren en tragedies kunnen deze epidemie onmogelijk verklaren. Ze heeft een maatschappelijke en politieke oorzaak. Om het met de metafoor van psychiater Dirk De Wachter te zeggen: De speedboot gaat te snel en de reddingssloepen zitten overvol.

© Kurt Van der Elst

© Kurt Van der Elst

© Kurt Van der Elst

Hier schiet de tekst van Alle schone dingen tekort. Macmillan stelt de depressie voor als een losstaande en individuele case, waardoor het stuk aan de oppervlakte blijft hangen als deel van een sensibiliseringscampagne voor koppige introverte Vlamingen die ‘eens met iemand moeten gaan praten’. In zijn ontroerende en intieme vertolking, biedt Dewispelaere wel een antwoord op de vraag hoe het tij te keren. Hij gaat in conversatie met het publiek en vraagt van hen een empathische houding. Alsof hij hen al jaren kent, vertelt hij een ouder koppel over de tweede zelfmoordpoging van zijn moeder toen hij 17 jaar oud was. Hij kijkt hen in de ogen. Hun knieën raken elkaar. Wie een verhaal vertelt, zoekt naar erkenning en connectie. Het koppel knikt. Hun lichamen buigen zich naar de verteller toe, om te delen in zijn pijn en verlies. Dewispelaere weet verbinding te creëren tussen en met het publiek door samen met hen een unieke ervaring te creëren. Kijkers worden aangemoedigd om met kinderlijke speelsheid aan het script te morrelen, te improviseren en te verbeelden. Volgens Albert Camus kan het inzicht dat het leven zinloos is, ook opgevat worden als “a lucid inivitation to live and create, in the very midst of the desert.” 

Alle schone dingen laat ons voelen hoe depressies mensen beroven van hun persoonlijkheid, hoe ze relaties stukslaan en families verwonden. Het toont het intergenerationele trauma van angsten en onverwerkte emoties die van ouders op kinderen worden doorgegeven. De vertolking van Dewispelaere kruipt onder de huid en laat daar een warm vuur branden. Het stuk doet een appel op onze menselijkheid en moedigt aan ons kwetsbaar op te stellen. Het schrijft intimiteit en ware connectie voor aan een samenleving verslaafd aan spierballengerol.  

Wie vragen heeft over zelfdoding, kan anoniem terecht bij de Zelfmoordlijn via het gratis nummer 1813 of op de website www.zelfmoord1813.be.