STAN staat bekend om hun eigenzinnige herinterpretaties van repertoirestukken. De laatste jaren zet het theatercollectief ook bewust in op het opentrekken van de zogenaamde canon en het brengen van niet-westers repertoire. In 2020 interpreteerde Scarlet Tummers A Separation als een rollenspel waarin botsende wereldbeelden en vooroordelen centraal staan. Nu is het de beurt aan Farhadi’s About Elly, dat net als A Separation niet alleen in Iran, maar ook internationaal hoge ogen gooide.  

De theaterversie is relatief getrouw aan het sobere verhaal van de film. Een groep vrienden die elkaar vanop de universiteit kennen, gaan op weekend naar de Kaspische zee: drie koppels, hun jonge kinderen, een pas gescheiden vriend die op bezoek is vanuit Duitsland en – zo blijkt pas onderweg – de schooljuf van een van de kinderen. De nieuwkomer, Elly, wordt aanvankelijk met enig wantrouwen onthaald, maar al gauw worden er de typische flauwe moppen van oude-vrienden-onder-elkaar gemaakt. Daaruit blijkt meteen dat Sepideh (een sterke vertolking door Jolente De Keersmaeker) haar wil koppelen aan de gescheiden Ahmad (Lukas De Wolf). Elly lijkt initieel wat verlegen en afwachtend, maar Sepideh verzekert haar dat het ‘een paar leuke dagen’ zullen worden. ‘Een paar dagen?’, vraagt Elly, die slechts voor een dag en nacht had toegezegd. Later zal blijken dat Sepideh nog het een en ander voor Elly én voor de rest van de groep heeft verzwegen. 

Leugens, achterklap en onuitgesproken gevoelens staan centraal in About Elly.

Een sluier van mist

Leugens, achterklap en onuitgesproken gevoelens staan centraal in About Elly. De titel is veelzeggend: er wordt vooral over de onbekende Elly gepraat. Wanneer de lerares plots verdwijnt, ontstaat er verwarring. Is ze verdronken terwijl ze het jongetje Arash probeerde te redden? Of is ze stilletjes weggaan? 

Het thema van de onkenbare waarheid wordt geïntroduceerd aan het begin van de voorstelling in een lange, beschouwende monoloog door Anna Franziska Jäger, die de rol van Elly vertolkt. De grootste afwijking van het filmplot zit hem in deze proloog die voorafgaat aan de eerste scène waarin Elly en de vriendengroep onderweg zijn naar de kust. Rechts van de kale scène liggen dekens, theespullen en stoelen – props als stille voorboden of getuigen van een weekendje weg. Langs beide kanten staan spots – een wat opzichtige referentie aan filmbelichting. Het grootste deel van de zwarte vloer is bezaaid met grijze rotsstenen, die verwijzen naar het keienstrand in de film. Op dat unheimlich aandoende strand staat Jäger, boven haar een sluier van mist. Het is een sterk beeld, dat de toon zet voor de monoloog. Terwijl Jäger praat, gaan haar haren glinsteren door de vochtige nevel. Ze heeft het over onuitgesproken geheimen, zuchten die geen woorden bevatten en een huis dat overspoeld wordt door water. De poëtische, zintuigelijke sfeer van de monoloog hinten naar een van de kernthema’s: de onkenbare en onuitgesproken waarheid. 

Gemoedsschakeringen

De thematiek van About Elly manifesteert zich tijdens de voorstelling op verschillende manieren. Op narratief niveau uit ze zich in de spanning die oploopt onder de vriendengroep naarmate het raadsel over Elly’s verdwijning complexer wordt. Tegelijk is ze erg aanwezig in de scenografie, die een stuk minder minimalistisch is dan we van STAN gewend zijn. Net zoals in de film wordt er gespeeld met contrasten tussen licht en donker, het zichtbare en onzichtbare. Ook binnen en buiten – de innerlijke wereld en de buitenwereld – lopen door elkaar. Op de scène wordt dat verbeeldt door een kapotte deur die als verdwaald decorstuk op een karretje staat, of het gebulder van de golven dat overal doorheen klinkt.

De aanwezigheid van de zee, die in Farhadi’s film symbool lijkt te staan voor een dreigend mysterie, wordt eveneens geëvoceerd aan de hand van grote, golvende plastic zeilen, een opblaasvis en een “vliegende” meeuw op een stok. Tegen het einde van de voorstelling doet een natte mist de spelers glinsteren van het water. Zelfs tot in de zaal voel je de vochtige kilte. Het onder water gelopen huis uit de openingsmonoloog gaat opnieuw door mijn gedachten, en ik vraag me af of het verwijst naar een andere film waarin het miskennen van de waarheid tot een tragedie leidt: Tarkovsky’s Solaris. In de prachtige slotscène ziet het hoofdpersonage Kris zijn bejaarde vader door het raam in diens woonkamer staan. Regen stroomt over hem heen, en doorheen het huis. Het beeld materialiseert de heimwee van Kris naar vroeger en zijn onuitspreekbare schuldgevoel ten opzichte van de mensen die hij heeft achtergelaten. 

Tenslotte wordt de innerlijke wereld van de personages uit About Elly verbeeld door een groot doek op rol, achterop de scène. Tijdens de proloog komt het subtiel tevoorschijn, en gedurende de hele voorstelling zal het langzaam omhoogrollen, tot het weer verdwijnt: alles is getoond – en zoveel blijft uitgesproken. Op het doek zijn sobere kleurvlakken te zien. Eerst in roze, paars en oranje, met hier en daar een donkere vlek. Langzaamaan overheersen donkere tinten: groen, kaki, grijs en uiteindelijk een moerassig bruinzwart. Je kan er de steeds veranderende tinten van lucht en zee inzien, van wolken en golven. De beelden doen me denken aan een fragment uit I will greet the sun again van de beroemde Iraanse dichteres Forough Farrokhzad:

I will greet the sun again,
greet the stream that once flowed in me,
the clouds that were my unfurling thoughts

In zo’n grote groep gebeurt er véél tegelijkertijd. Een film kan dat oplossen door in te zoomen op bepaalde personages, maar op de scène is dat lastiger.

De (collectieve) stempel van STAN

Terwijl in Farhadi’s film de onderhuidse spanning binnen de vriendengroep en het vitale camerawerk voor een sterke beklemming zorgt, ontbreekt die in de theatervoorstelling. Zoals we van STAN gewend zijn, creëert het gezelschap een afstand ten opzichte van de tekst door het doorbreken van de fictie (‘dat is echte steen, dat decor’, roept Mokhallad Rasem uit) en het inzetten van humor. Vooral de keuze om de kinderen te laten vertolken door twee mannen met baarden (Stijn Van Opstal en Rasem) is frappant. Hoe de acteurs knullig in “de golven” dartelen, vliegeren, en een beetje rondhangen in de buurt van de volwassen personages: het werkt ontwapenend. Door hun kleurrijke, humoristische spel springen ze uiteraard in het oog binnen de grote groep acteurs. Maar daardoor wordt de aandacht wel erg nadrukkelijk op de kinderen gevestigd. De impliciete boodschap dat de nog onbezoedelde kinderen de waarheid spreken (in tegenstelling tot hun ouders) ligt er daardoor inhoudelijk te dik op en voelt nogal simplistisch.

Wat wel goed werkt, is de spanning tussen groep en individu. Die is bepalend voor het narratief in About Elly. In zo’n grote groep gebeurt er echter véél tegelijkertijd. Een film kan dat oplossen door in te zoomen op bepaalde personages, maar op de scène is dat lastiger. De focus van het publiek wordt bepaald door belichting, de positionering van de acteurs, het spreekvolume of handelingen die eruit springen. Initieel vond ik het jammer dat sommige acteurs daardoor nauwelijks of pas op het einde aan bod komen (zoals in een sterke scène waarin KASK-student Armin Mola opduikt als een bekende van Elly die de groep voor een ethisch dilemma plaatst). Inhoudelijk klopt dat echter. Het verhaal wordt immers vooral bepaald door de optelsom van de personages en hun verhouding tot de groep. Sommigen, zoals outsider Elly, gangmaker Sepideh en vrijgezel Ahmad, worden daarbij meer geviseerd, anderen dragen vooral bij tot de groepsdynamiek en de collectieve bevraging van individuele acties. Het is wrang hoe Elly, het hoofdpersonage, halverwege verdwijnt. In de film komt ze niet meer in beeld, in de voorstelling zien we haar achteraan of opzij de scène, als een stille toeschouwer. Ze kijkt toe hoe het drama over haar zich afspeelt zonder dat ze er zelf nog deel van uitmaakt. Deed ze dat überhaupt ooit?

© Kurt Van der Elst

© Kurt Van der Elst

© Kurt Van der Elst

De focus op de groep is bovendien boeiend als meta-reflectie op een collectief creatieproces met elf spelers. ‘En elf meningen’, zegt Armin Molla lachend tijdens het nagesprek. Sommige acteurs krijgen misschien amper tekst, maar ze staan allemaal als evenwaardige makers – dus met evenveel zeggenschap – op de scène. In dat opzicht is deze voorstelling met een intergenerationele bende gastacteurs (waarvan er twee zelfs nog op de schoolbanken zitten) een eerbetoon aan het collectieve maakproces waar STAN al decennia voor staat.

Toch ontbreekt in deze theaterbewerking de beklemmende spanning van de film, en is er te weinig samenhang. De typische luchtige intermezzo’s van STAN doorbreken de thrillerachtige sfeer van de film. De proloog staat – ondanks de terugkerende natte mist – te losgezongen van de rest van de voorstelling. Het is fijn dat STAN opnieuw een sterke film van Farhadi voor het theater bewerkt, maar About Elly verwordt op de scène tot een te vrijblijvend, zoveelste relationeel drama over vriendschap en leugens, en kan daardoor te weinig beklijven.

Op dinsdag 14 maart vertoont Toneelhuis de film A Separation van Asghar Farhadi in Kambala. Info en tickets kan je hier vinden.