Vanuit de diepe wonden die decennia koloniaal geweld in Rwanda hadden geslagen, brak in 1994 de genocide tegen de Tutsi’s uit. De familie van Ma Neza vluchtte, en die verbondenheid met de Rwandese genocide is er ook voor danser Evariste Karinganire aka Inyana y’ingwe en muzikanten Sabrine Umudahigwa en Sophie Nzayisenga. De tekst die Ma Neza voordraagt verwijst naar een tuinman die erbij was toen de bewoners van het huis waar hij werkte vermoord werden. Hun namen? Cyprien en Daphrose Rugamba, vertelt Ma Neza na afloop van de voorstelling. En de tuinman? Dat was Evariste Karinganire. Tussen de eerste en de laatste scène van The Weight of a Woman ligt iets meer dan een uur, maar de vertelde tijd omspant decennia.

The Weight of a Woman is een gedicht verdeeld in vijf onevenredige delen. Soms wordt alle tekst onderbroken voor een solo of een dubbeldans, soms wordt gezang afgewisseld met spoken word, soms luidt er alleen gezang. Op veel vlakken lijkt de tekst antwoorden te zoeken op de vraag naar wat er door families heen wordt doorgegeven, en wat wegstroomt. ‘Het vrouw-zijn werd mij gegeven en ik zal het doorgeven’, klinkt het in het eerste lied, gezongen door Ma Neza, Umudahigwa en Nzayisenga. Na een paar strofen staat Terborg op, en beweegt ze zich met ingekeerde blik en schichtige beweging voort op het podium. De rode spots markeren een dieprode schaduw op haar beige jurk, Ma Neza draagt een gele jurk en de achtergrond van de scène wisselt schakeringen oranje af. De hele voorstelling baadt in de tinten van een zonsop-, en ondergang: net als het tuimelen van de zon zijn geweld en verwantschap geen momentopnamen , maar cycli. De scène is verder erg sober: de geprojecteerde kleurschakeringen zorgen voor visuele sfeerscheppingen, maar van een decor is verder geen sprake.

‘A disseminated proliferation’

Uit het nawoord van Ma Neza klinkt de uitdrukkelijke wens collectief te creëren; ze benadrukt hoe constitutief het samenspel is geweest voor de voorstelling. Dat collectieve, dialogerende aspect doordesemt haar oeuvre – van het ‘collectief gedicht’ ofte haar afstudeerfilm Branden (2024), haar Brussels stadsdichterschap tot het meerstemmige en muzikale performatief reisverslag L’Europe noire (2022): Ma Neza reikt onophoudelijk handen uit, en belicht de collectieve verwevenheid van verhalen, ook degene die ze zelf verklankt. Hoe intiem het verhaal dat ze vertelt ook moge zijn, ze benadrukt altijd hoe sterk haar verhaal verweven is met andere, collectieve, verhalen.

“Dit verhaal kan nooit door iemand alleen worden verteld, omdat het niet van één iemand is”

Dat geldt ook voor The Weight of a Woman: door Evariste Karinganire aka Inyana y’ingwe, Sabrine Umudahigwa en Sophie Nzayisenga – Rwandese meesters van hun artistieke stiel – een plek op scène te geven, lijkt Ma Neza te zeggen: dit verhaal kan nooit door een iemand alleen worden verteld. ‘An ideology of property isolates the “author,” the “creator,” and the “work.” In reality, creation is a disseminated proliferation. It swarms and throbs’, schrijft filosoof Michel De Certeau in Culture in the Plural (1997). Dit verhaal kan nooit door iemand alleen worden verteld, omdat het niet van één iemand is. Door disciplines en vertelperspectieven te vermengen, in ‘a disseminated proliferation’, onderlijnt de voorstelling dit gegeven. 

Conceptueel is dat samenbrengen van belichaamde geschiedenissen sterk, maar de vertaalslag naar de scène voelt nog wat zoekende. In de eerste scènes spelen Ma Neza en de muzikanten nauw op elkaar in, maar er is weinig contact tussen de muzikanten (Ma Neza incluis) en danseres Reve Terborg. Daardoor verdwijnt Terborg enigszins naar de achtergrond en komt haar dans als een addendum op de muzikale tekst over. Die tekst is gelaagd, meerduidig, vaak trefzeker. De zinnen zijn als speren, die eigenlijk niets meer nodig hadden dan uitgesproken te worden. In sommige scènes is de multidisciplinariteit dan weer wel overtuigend: wanneer de dansers samen dansen, bijvoorbeeld, en hun bewegingstaal convergeert en ze zich dus expliciet tot elkaar verhouden. Kortom: in de scènes waarin ze samen waren. De vele wissels van kortstondige constellaties zorgen ervoor dat het samenspel niet tot een samen spelen kan uitgroeien, maar beperkt blijft tot een ‘naast-elkaar-zijn’.

© Karolina Maruszak

© Karolina Maruszak

© Karolina Maruszak

© Karolina Maruszak

Doorgeven

Branden was een ‘collectief gedicht’, gedestilleerd uit intieme gesprekken met vijf vrouwen uit de diaspora – onder wie Ma Neza zelf. The Weight of a Woman richt zich nauwer op de intieme familiebanden van Ma Neza zelf. Maar door het meerduidige karakter van de poëtische tekst wordt dat echter nooit letterlijk: wanneer Ma Neza het heeft over ‘my grandmother’s garden’ is het evengoed een algemene metafoor voor het moederland, en wie al moederend het land laat groeien. ‘Elk verhaal begint bij een moeder’, declameert Ma Neza, en hier gaat het duidelijk niet om één verhaal en één moeder, maar om hoe vertellingen nu eenmaal ergens aanvangen, en het gewicht van dat aanvangen verbindt Ma Neza in The Weight of a Woman aan vrouwen / de vrouw / a woman. 

“Het gaat hier duidelijk niet om één verhaal en één moeder, maar om hoe vertellingen nu eenmaal ergens aanvangen.”

Na afloop van de voorstelling benadrukt Ma Neza hoe moeilijk het was om visa’s te verkrijgen voor de teamleden die in Rwanda wonen, en verbindt ze de voorstelling aan al het (genocidaal) geweld dat wereldwijd woedt. In elke voorstelling pulseert de buitenwereld, in deze voorstelling kun je onmogelijk voorbij de puls: niet alleen omwille van wat het vertelt, maar dus ook omwille van de praktische realiteit die het vertellen mee bepalen en moeizaam maakten. De porositeit van kunst voor de ‘buitenwereld’ ligt niet alleen in het articuleren van politieke stellingnames, maar ook in de verdelingen die voorafgaan aan het kunstwerk en aan de mogelijkheden tot participatie aan/in de gemeenschap – om Jacques Rancière te parafraseren. Nog voordat de vraag zich stelt wat er op scène wordt gezegd en hoe, is er de vraag wie überhaupt mag spreken, wiens woorden als spreken en niet louter als geluid worden erkend – wederom Rancière. In dat opzicht is wie Ma Neza op scène brengt minstens zo veelzeggend als de tekst die ze brengt.

Ook in 1994 sprak dramaturge Marianne Van Kerkhoven de inmiddels legendarische State of the Union getiteld ‘Het theater ligt in de stad en de stad ligt in de wereld en de wanden zijn van huid’ uit. In die tekst verbindt Van Kerkhoven vraagstukken rond ‘maatschappelijk engagement in het theater’ met omgaan met gevoelens van verlies en wat vergeten dreigt te worden in herinnering houden. Van Kerkhoven roept kunstenaars in die tekst op ‘om een andere manier van kijken te ontwikkelen, om beelden te creëren die verhinderen dat de gruwel tot cliché wordt’. Ma Neza herinnert ons eraan dat sommige mensen sommige zaken niet kunnen vergeten, en prikkelt toeschouwers om een andere manier van luisteren te ontwikkelen – een die alle stemmen hoort.  The Weight of a Woman is een urgent, roodgloeiend stuk dat ongetwijfeld verder zal groeien én branden. En de schoonheidsfoutjes? Uitslaande vonkjes die het licht van de vlam niet teniet doen.