Komt het door de beangstigende tijden waarin we leven? Door het besef dat de ratio niet volstaat om de dagelijkse gruwel in de wereld te verwerken? Feit is dat de mystiek ‘hip’ is. De Britse filosoof Simon Critchley bracht net zijn veelbesproken boek On mysticism uit, en in eigen land waagde filosoof Kris Pint zich aan het thema in De extase van de jagers, waarin hij vooral de helende kracht benadrukt die religie kan hebben. Bregje Hofstede en Lieke Marsman beschrijven dan weer persoonlijke mystieke ervaringen in (respectievelijk) Oersoep en Op een andere planeet kunnen ze me redden. En zo kunnen we nog wel even doorgaan.

Toch is Mystica van MOVEDBYMATTER en Muziektheater Transparant vernieuwend. De makers kozen ervoor het mystieke te onderzoeken aan de hand van de circusdiscipline haarhangen. De naam zegt al wat die act inhoudt. Performers vlechten hun haar strak en gelijkmatig rond een ring, die ze met een musketon aan een kabel bevestigen. Daarmee worden ze omhooggetrokken. In Mystica wagen alle zes performers, vijf vrouwen en een man, zich aan de kunst, maar het zijn vooral Lina Isaksson, Lia Vilao en Marta Camuffi die het circuswerk voor hun rekening nemen. 

“Hoe anders kijk je naar leven en dood als je het feit dat je uit ontelbare deeltjes bestaat, dat je een bent met je omgeving, fysiek hebt gevoeld?”

Dat werk is knap, met enkele uitschieters, zoals het moment waarop de drie samen in verschillende constellaties ronddraaien in de lucht  (hallo, getallensymboliek). Maar hoe sierlijk ook, het gaat hier niet puur om die bewegingen. Mystica zoomt in op de ervaring van de haarhangers. De set-up is intiem: we zitten op krukjes in een cirkel, gerangschikt van klein naar groot, als een tribune. Aan het begin van de voorstelling brandt het licht boven die tribune en kijken de zes performers hun publiek glimlachend aan. We zijn welkom in de cirkel en worden deelgenoot gemaakt van wat de performers beleven. We zien alle details: gespannen, trillende spieren, tranende ogen en blikken die concentratie, pijn, en opluchting verraden. 

© Nika Prokopenka

Wat heeft die act met mystiek te maken, behalve dan dat de performers letterlijk zweven? Isaksson legt het ons uit: ‘Tijdens het hangen voel ik een scherpe aanwezigheid. Ik voel al mijn gewicht, mijn cellen, mijn atomen. En als ik weer op de grond kom, is het alsof ik verdamp.’ Het is verslavend, zegt ze, en leidt tot een ander wereldbeeld. Hoe anders kijk je naar leven en dood als je het feit dat je uit ontelbare deeltjes bestaat, dat je een bent met je omgeving, fysiek hebt gevoeld? Het maakt ons bewust van iets dat ook bij de middeleeuwse mystica en bij Hofstede naar voren komt: het gaat niet om een puur geestelijke ervaring, het lichaam speelt een grote rol. Mystica voegt daaraan toe dat zulke ervaringen je niet alleen kunnen overspoelen, maar dat je er ook voor kunt trainen.

Terwijl Isaksson, Vilao en Camuffi in de lucht hangen, nemen Sofia Ferri, Marthe Koning en Timo Tembuyser het voortouw bij de zang (ook hier is het zo dat alle zes meedoen). Tembuyser en Jens Bouttery componeerden prachtige polyfone muziek aan de hand van de teksten van acht mystica, onder wie Hildegard von Bingen, Sun Bu’er, Mirabai en Rabia al-Basra. Denk bij het woord ‘polyfoon’ niet aan middeleeuwse gezangen zoals het Huelgas Ensemble brengt, maar eerder aan Laïs en Caroline Shaw. De teksten zijn toegankelijk gemaakt door dramaturg Elisa Demarré, zonder dat daarmee hun zeggingskracht verdwijnt. Een libretto krijgen we niet mee in de zaal, maar is gelukkig wel te vinden op de site van Muziektheater Transparant. 

“Betekent vrouw zijn ontvankelijk en zacht zijn en stilstaan?”

Over de acht mystica komen we weinig te weten. Makers Kasper Vandenberghe en Demarré wenden de vrouwen aan om concepten als vrouwelijkheid en gemeenschap verkennen. Dat gebeurt echter nogal on the nose. We zien hoe Camuffi een denkbeeldig kind wiegt in haar armen, kijken toe hoe de zes elkaars haar ontvlechten en borstelen … Goed, misschien ontkom je niet aan zulke beelden. De heilige Maria is een belangrijke figuur in de katholieke mystiek, en zij is nu eenmaal heilig door haar moederschap. Het borstelen past dan weer bij de intimiteit van de voorstelling en bij  het haarhangen. Ook de scene waarin de performers de ringen aan elkaar verbinden en elkaar in duo’s heen en weer trekken is wat dat betreft goed gevonden. 

© Nika Prokopenka

Toch mis ik een uitdaging van de meer stereotiepe beelden, een kritische beschouwing van wat vrouwelijkheid nu juist betekent. In een interview op de site van Muziektheater Transparant zegt Demarré het volgende: ‘Vanuit de oosterse filosofie wordt het mannelijke meestal geassocieerd met doen, met in de wereld staan, met actie, extravert zijn. Het vrouwelijke wordt meer gezien als het niet-doen, het ontvankelijke, het zachtere en het stilstaan. We hebben beide nodig.’ Dat soort associaties leven niet alleen in de oosterse filosofie, maar zijn ze daarom ook juist? Betekent vrouw zijn ontvankelijk en zacht zijn en stilstaan? Als ik dan terugdenk aan bovengenoemde beelden, gaan mijn nekharen zo recht overeind staan dat ik me haast zelf een haarhanger voel. 

Zulke beschrijvingen clashen ook met hoe Hildegard von Bingen was, over wier levensloop Demarré in hetzelfde interview vertelt. Ook de tegendraadse Rabia al-Basra was bepaald geen toonbeeld van die ‘vrouwelijke energie’. Een kennismaking met de acht verschillende vrouwen had ik interessanter gevonden.  

Dat neemt niet weg dat Mystica een mooie voorstelling is, die met zijn lichamelijke benadering iets toevoegt aan het recente denkwerk over mystiek. Wie echter inhoudelijk wat dieper wil duiken, leest best een van bovengenoemde boeken. 

Tot juni op tournee.